Jug Španije: Al Andaluz – na raskršću kultura

15. January 2021.
Jednog vrelog julskog predvečerja, mileli smo u koloni automobila na širokom autoputu duž same turističke obale Koste del Sol, kada je tamnoputi vozač susednih kola otvorio prozor i užurbano, na španskom sa izraženim stranim akcentom upitao: "Por favor, para Al-Jazera?" ("Izvinite, za Al-džaziru?") U početku zbunjena, posle refleksnog odgovora: "Yo no ablo Español" ("Ne govorim španski"), shvatila sam da mi je reč Al-džazira ipak od nekud poznata.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
Ivana Dukčević, Granada - mavarska Palata Alhambra, XIII vFotografije: Ivana Dukčević, privatna arhiva

Piše: Ivana Dukčević

Kada sam zatvorila prozor i kockice se u glavi posložile, shvatila sam da je čovek u kolima bio Marokanac na privremenom radu u zapadnoj Evropi i kao mnogi njegovi zemljaci u tom periodu vraćao se kući na zasluženi godišnji odmor. Pravac ka mestu i luci po imenu Alhesiras nešto južnije od Gibraltara, odakle trajekti svakog dana za nešto manje od jednog sata stižu do Maroka ustvari je bio predmet njegovog pitanja. Španski Alhesiras u arapskom originalu izgovara se Al-džazira i ima isto značenje kao i naziv popularne katarske TV stanice. Zbog toga je ime zvučalo poznato. Imenica “al-džazira” na arapskom znači “ostrvo” i najčešće se kao izraz odnosi na Arabijsko poluostrvo, ali je Al-Jazeir (Al-džazeir) i ime države – Alžir. Tridesetak kilometara južno od Alhesirasa nalazi se mesto Tarifa. Iako mnogi pogrešno misle – Tarifa, a ne Gibraltar (Britanska prekomorska teritorija) najjužnija je tačka Španije. Luka u Tarifi omiljena je među turistima koji tokom letovanja u Španiji kreću na jednodnevni izlet ka tajnovitom Tandžiru, u Maroko. Za pola sata brodom prelaze Gibraltarski moreuz – u najužem delu širok samo 14 kilometara, i makar na jedno popodne stupaju na tlo Afrike.

Gibraltar, viđen iz španskog mesta La Linea de la Konsepsion. Foto: Ivana Dukčević

Zbog činjenice da su Mavari – Arapi poreklom sa Bliskog istoka pristigli iz severne Afrike, vladali velikom većinom Iberijskog poluostrva više od sedamsto godina, imena mnogih pojmova, gradova i većine reka centralne i južne Španije u stvari su arapskog porekla. Ako naziv nekog grada ili oblasti Španije (i susednog Portugala) počinje prefiksom “Al” (arapski član ispred imenice), a reka sa “Guad” (arapski naziv za korito reke), vrlo je verovatno da potekao od Mavara. Slično balkanskim turcizmima, reke Gvadijana, Gvadalkivir i Gvadalhorse, gradovi Almerija, Almedina, Gvadalahara, ali i palata Alhambra i Albaizin (u Granadi), kao i region Alpuharas i poluostrvo Gibraltar, nazivi su arapskog porekla.

Katedrala u Granadi. Foto: Ivana Dukčević

Osim jezika, tokom vekova Mavari i njihova kultura duboko su se ukorenili u kulturu i običaje južne i centralne Španije, kroz arhitekturu kuća, pesmu i igru – flamenko i stil života, uopšte. Irigaciju zemljišta u poljoprivredi i mlinove (izum iz Kine koji je postojao u drevnoj Persiji), prvi put su na tlu Evrope upotrebili Mavari u Andaluziji. Ostaci arapskih mlinova iz IX veka – golemi drveni točkovi na kamenoj osnovi, i danas tavore u trščanom mulju širokog zamućenog korita reke  Gvadalkivir u Kordobi, stotinak metara od antičkog rimskog mosta. Mavari su u Španiji prvi put na tlu u Evrope zasadili badem – mleli ga i od njega pravili marcipan, kao i persijsko povrće – spanać, koji je prema jednoj verziji ostatak tadašnje hrišćanske Evrope nazivao “ispanak” (“špansko“), iako postoje i druge tvrdnje o poreklu reči – od persijskog “aspānākh” što znači “zelena ruka”.

Granada, mavarska Palata Alhambra, XIII vek. Foto: Ivana Dukčević

Nakon antičkog perioda i duge vladavine Rimljana, Španiju su naselila germanska plemena. U severnom delu živeli su Vizigoti – budući Španci, dok su jugoistok Španije osvojili Vandali koji iza sebe za par vekova vladavine nisu baš mnogo toga ostavili. Osim što su bili poznati po pljačkanjima i upadima u gradove, zbog čega se i danas pojam „vandalizam“ vezuje za njih. Kada je godine 711, mavarski vojskovođa Tarik Ibn Zijad iz Afrike sa vojskom prešao moreuz, popeo se uz neobičnu stenu i sagradio tvrđavu nazvavši mesto po sebi Džab-al Tarik – Gibraltar  tj. “Tarikova planina”, on a kasnije i njegovi naslednici vrlo brzo uspeli su da poraze Vandale. Zemlju koju su osvojili nazvali su po starosedeocima Al-Andalus, od gotskog “Vandal-lots” tj. “Zemlja Vandala”, samo se „v“ u imenici „Vandal“ nekako izgubilo. U poređenju sa petsto godina vladavine Turaka na Balkanu, Mavari su ovim prostorima pohodili sedam vekova i od Andaluzije – naročito u periodu između IX i XIII veka – stvorili centar nauke i kulture – literature, umetnosti, medicine i poljoprivrede – čitave Evrope. U Andaluziju, zemlju prosperiteta za veliku većinu njenog stanovništva – Arape, Jevreje i hrišćansku manjinu, dolazili su učeni Evropljani onog vremena kako bi se upoznali sa najnovijim naučnim i drugim otkrićima, ali i zaboravljenim literarnim delima antike prethodno naučivši arapski, u to vreme – najpopularniji strani jezik Starog kontinenta.

Velika džamije Kordobe, IX vek. Foto: Ivana Dukčević

U vreme kada je u srednjovekovnoj Evropi, Crkva zabranjivala izučavanje klasičnih, filozofskih dela antike, u Al-Andaluzu Mavari su na arapski prevodili Aristotela. Danas deluju gotovo nestvarno francuski dokumenti iz XI veka, koji otkrivaju prepisku između lokalnih biskupa i pape gde se prvi pismeno obraćaju vrhovnom poglavaru žaleći se na to da sve više učenih ljudi uči arapski kako bi moglo da čita mavarske knjige, i da ima slučajeva da se preobraćuju u islam. Osim hrišćana, i jevrejsko stanovništvo Al-Andaluza pod vlašću Mavara i njihovih zakona uživalo je mnoge povlastice, sve dok se vremena nepovratno nisu promenila.

Medinat Al-Zahra, najstariji (mavarski) palatni kompleks Evrope, X vek. Foto: Ivana Dukčević

Tokom srednjeg veka, mavarska kultura Andaluzije bila je na izuzetno visokom nivou. Kada su Španci rekonkistom krenuli sa osvajanjem Španije od Mavara (Reconquista – španski vojni pohodi između VIII i XV veka, za ponovno osvajanje teritorija današnje Španije od Mavara) i vojno ih porazili, nisu ni izdaleka znali o medicini, geografiji, irigaciji ili primenjenom zanatstvu koliko su mogli da pročitaju u arapskim knjigama i vide na licu mesta. U IX veku, pod vlašću Mavara glavni centar Al-Andaluza – Kordoba važio je za najprosperitetniji grad čitave Evrope. Nekolicina visokih španskih dostojanstvenika, izlažući se riziku od kazne molili su tada čuvenog Velikog inkvizitora i vrhovnog katoličkog kardinala Sisnerosa (Cisneros, XV vek) da nakon isterivanja Mavara iz Španije na lomači ne spali sve mavarske knjige – naročito ne one persijske iz oblasti medicine, jer će sa njima nestati i svo znanje do tada nepoznato Evropljanima. Zbog velikog broja zadivljujućih kulturno-istorijskih spomenika, osim Madrida i Barselone kao najvećih gradova zemlje najposećeniji deo Španije je sunčana Andaluzija, gde u najpoznatijim centrima: Sevilji, Kordobi, Granadi i u njihovoj okolini još uvek vremenu odolevaju nekadašnje mavarske građevine – romantične istočnjačke palate koje su španski monarsi po rekonkisti prisvojili i uz izvesne dodatke preuredili za sebe.

Granada – marokanska teterija (čajdžinica). Foto: Ivana Dukčević

 

Pre nego što su početkom XVI veka i poslednji Mavari proterani iz Andaluzije, ponuđeno im je da se pokrste i pređu u katoličanstvo (oni koji su pristali, dobili su pogrdan nadimak – Moriskos). I jevrejsko stanovništvo Španije bilo je primorano da se pokrsti, ili zauvek napusti Andaluziju. Najveći broj Jevreja otplovio je ka istoku i naselio se u tada kosmopolitskom Istanbulu, ali i u Veneciji gde je zbog velikog broja izgnanih iz Španije na severoistoku ostrva, u Kanaređu osnovan prvi jevrejski geto ikada (od italijanskog: ghetto). Mavari su mahom izbegli na jug. Prešavši moreuz, jedan deo njih naselio je današnji Maroko – zemlju u kojoj je i danas na svakom koraku vidljiv uticaj mavarske – španske, andalužanske arhitekture. Zanimljivo je da mnogi misle da je obratno.

Kordoba – najstariji, mavarski mlinovi Evrope. Foto: Ivana Dukčević

Odlomak iz knjige “Umetnost putovanja”. Ivana Dukčević je fotograf i putopisac, kreator samostalnih putovanja i autor stranica Umetnostputovanja.rs

Click