Olga Atanacković: Astrofizičarke

Zastupljenost žena na svim nivoima studija astronomije i astrofizike je znatna: iz ovih oblasti od 1936. diplomiralo je 304 studenta, od kojih su 144 žene (47%), od 1968-2011. magistriralo je 26 žena od ukupno 69 (38%), od 1958. doktoriralo 18 od 61 (30%) a posle 2007. master rad je odbranilo 44 studenta od kojih 24 žene (54%). Procenti, kao i tendencija smanjenja ovih procenata sa povećanjem nivoa studija slična je kao na univerzitetima u Americi. Najveći broj žena koje su završile doktorske studije na Katedri bavi se naukom u Astronomskoj opservatoriji u Beogradu i na Katedri za astronomiju Matematičkog fakulteta, zatim u Institutu za fiziku, Institutu u Vinči i Departmanu za fiziku PMF-a u Novom Sadu. Procenat žena koje se bave astrofizikom na AOB i Katedri je oko 43%. Među njima se posebno ističu tri naučnice.

Prof dr. Mirjana Vukićević Karabin 1968. postaje prva profesorka astronomije na Beogradskom univerzitetu, a njenim dolaskom na Katedru počinje razvoj, u svetu poznate i veoma cenjene, beogradske škole astrofizike. Rođena je 1933. u Skoplju, školovala se u Beogradu, a još u toku studija na Fizičkoj grupi PMF-a se zaposlila (1956) kao saradnik u Institutu “Mihailo Pupin”, u grupi za proučavanje jonosfere. Kao stipendista indijske vlade, školsku 1962/63. provela je na usavršavanju u Nacionalnoj fizičkoj laboratoriji u Nju Delhiju, gde je pod mentorstvom prof. Mitre radila na doktorskoj disertaciji, odbranjenoj 1965. na PMF-u u Beogradu, sa naslovom “Iznenadni jonosferski poremećaji – SID i metode njihove detekcije i proučavanja”. Izborom za docenta na Katedri za astronomiju 1968. bila je jedini nastavnik astrofizike i predavala je sve astrofizičke predmete. Organizovala je Katedru za astrofiziku (1971) i bila njen šef do odlaska u penziju 1996. Organizovala je poslediplomske studije iz astrofizike a u osmišljavanju programa osnovnih i poslediplomskih studija imala je veliku pomoć francuskih akademika, profesora Pekera (J-C. Pecker) i Šacmana (E. Schatzman). Početkom 1980-ih institucionalizuje saradnju sa prof. Pekerom, sklapanjem bilateralnog ugovora o naučnoj saradnji Jugoslavije i Francuske u oblasti astrofizike. Sa kolegama iz Čehoslovačke, sa prof. V. Petkovićem iz Zagreba i dr. A. Kubičelom učestvovala je u organizovanju Hvarske opservatorije na koju su studenti astrofizike kasnije godinama odlazili na praksu. Glavne oblasti njenog istraživanja su fizika jonosfere i fizika sunca. U saradnji sa kolegama sa Astronomske opservatorije nastala je jaka grupa za fiziku sunca. Objavljivala je naučne radove u vodećim međunarodnim časopisima, udžbenike Teorijska astrofizika (1994) i Opšta astrofizika (sa O. Atanacković), član je Međunarodne astronomske unije (MAU) i Komisija za sunčevu aktivnost i zračenje i strukturu sunca.

Jelena Milogradov Turin (1935-2011) je diplomirala na Fizičkoj grupi PMF-a u Beogradu 1959., a 1960. postala je asistent na Katedri za astronomiju. Kao stipendista univerziteta u Mančesteru od 1966. pohađa poslediplomske studije u oblasti radio-astronomije, i na tom univerzitetu magistrira 1972. Doktorsku disertaciju “Pregled neba na 38MHz i Galaktički spektralni indeks”, koju je radila pod mentorstvom ser Fransis Graham-Smita, direktora Opservatorije, akademika i Kraljevskog astronoma, odbranila je 1982. na Univerzitetu u Beogradu. Bila je prvi radio-astronom u Srba koji je magistrirao i doktorirao u ovoj oblasti. Školske 1983/84. uvela je kurs “Radio-astronomija” koji se i danas sluša. Objavila je preko 50 radova iz oblasti galaktičke radio-astronomije i istorije jugoslovenske astronomije, udžbenik Teorijske osnove radio-astronomije (sa D. Uroševićem, 2007) i bila je veliki popularizator astronomije kao nauke. Bila je predsednica Društva astronoma Srbije (1998-2002), članica Međunarodne astronomske unije i njene Komisije za radio-astronomiju, kao i predstavnica naše zemlje u Komisiji MAU za nastavu astronomije.

Krajem 1950-ih se na Astronomskoj opservatoriji, još kao studentkinja, zapošljava Jelisaveta Arsenijević (1931-2015), prva žena magistar astrofizike u Srbiji. Najpre je radila u Službi za Sunčevu aktivnost tokom Međunarodne geofizičke godine (1957-1958) i o tome objavila svoj prvi naučni rad Posmatranje polarizacije sunčeve korone tokom pomračenja Sunca na Hvaru 15 II. 1961. Od 1960. je radila u Grupi za promenljive zvezde. Od 1966. u astrofizičkoj grupi Astronomske opservatorije ostali su samo Jelisaveta Arsenijević i Aleksandar Kubičela. Zahvaljujući njenoj upornosti, kao šefa Astrofizičke grupe od 1982. do odlaska u penziju 1993., astrofizika se ubrzano razvijala u Opservatoriji da bi danas na njoj bilo 80% astrofizičara/ki od ukupnog broja zaposlenih istraživača. Njene oblasti istraživanja su bile eruptivne zvezde, polarizacija zračenja Be zvezda i hladnih superdžinova, interagujuće dvojne zvezde i aktivni fenomeni na Suncu i zvezdama. Po povratku sa specijalizacije na Bjurakanskoj opservatoriji (1970) inicirala je program izučavanja polarizacije zračenja hladnih superdžinova (u toj oblasti je 1977. odbranila magistarski rad), a 1974. program izučavanja promena polarizacije zračenja Be zvezda (od 1982. u saradnji sa Verom Doazan sa Opservatorije u Parizu). Sa A. Kubičelom i I. Vinceom sa AOB i prof. M. Vukićević Karabin inicirala je program spektroskopskog posmatranja Sunca kao zvezde. Objavila je više od 100 radova. Njen poslednji rad Totalno pomračenje Sunca ‘99 – fotografije iz Kikinde iz 1999. godine prikazuje isti fenomen kao i njen prvi samostalni naučni rad.

Katedra za astronomiju i meteorologiju na Velikoj školi osnovana je 1880. ali je dolaskom prof. Vojislava Miškovića na Beogradski univerzitet 1927. izdvojena posebna studijska grupa za astronomiju. Prvi diplomirani student astronomije na Filozofskom fakultetu bila je Slobodanka Dimitrijević, koja je 1936., kako piše u članku Naša prva žena astronom, diplomirala “kod poznatog matematičara i astronoma profesora dr. Milutina Milankovića i kod upravnika astronomske opservatorije g. Vojislava Miškovića studirala astronomiju i nebesku mehaniku.” (Politika, 23. 8. 1936)

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.