Anđa Delibašić – Politički kriminal vlasti

Izvor: Novi magazin

Javnosti su poznati razni slučajevi političkog kriminala, čija svirepost posebno eskalira u mesecima nakon 1. novembra: zastrašivanje aktivista i ostalih ideoloških neprijatelja, policijska brutalnost, brutalni napadi automobilima i sl. Zbog pojačanog intenziteta ovih zločina, čije su žrtve u najširem smislu neistomišljenici, a počinilac autoritarni državni aparat, događaj koji je predmet ovog teksta doživeo je ograničen odjek na društvenim mrežama. 

U pitanju je izveštaj organizacije Amnesty International o zabrinjavajućim aktivnostima digitalne špijunaže koju sprovodi BIA u periodu 2010-2024. Fenomen digitalnog uhođenja građana od strane tajne službe, oslikava distopijski karakter političkog kriminaliteta u Srbiji. Prelomna tačka je godina 2021, kada se prvi put pojavljuje domaće proizveden spajver NoviSpy, koji se aktivnije koristi u skladu sa rastućim nezadovoljstvom građana u postkovid periodu, zatim radi suzbijanja protivljenja projektu Jadar i naposletku da bi se ugušile studentske blokade i protesti.

U izveštaju se navodi da je poznato oko trideset slučajeva sajber napada različite uspešnosti, koji se zbog rezultata dobijenih digitalnim veštačenjem mogu sa izvesnom sigurnošću povezati sa BIA-om i čije su žrtve bile primarno ekološki aktivisti, radnici u NVO sektoru, novinari i organizatori protesta. Žrtve bi uglavnom svojevoljno odlazile u BIA-u ili u policiju da prijave prestup, mada bi neretko bile i privedene zbog izražavanja nezadovoljstva vođenjem države. Tokom razgovora sa službenicima, njihove kolege bi telefon koji im je predat, otključale i izmenivši podešavanja bezbednosti, instalirale štetne aplikacije putem kojih se posmatra i beleži aktivnost uređaja. Da bi se stavila u perspektivu razorna moć korišćenog softvera, navodi se jedan od slučajeva u kojem su sa telefona kopirani svi kontakti, neki multimedijalni sadržaj sačuvan na uređaju, omogućeno je prisluškivanje preko mikrofona i kamere telefona, a uslikani su i imejl nalozi, privatne korespodencije i aktivnost na društvenim mrežama. Kao da navedeno nije bilo dovoljno, digitalnim veštačenjem je utvrđeno da je osoba koja je izvršila napad ručno otvarala privatni sadržaj na žrtvinom telefonu. 

Ceo postupak je u potpunoj suprotnosti sa zakonima Srbije, prema kojima se samo određeni podaci mogu sakupljati, između ostalog, ako postoji osnovana sumnja da je osoba počinila krivično uz nalog javnog tužioca za pretres uz dozvolu nadležnog organa za digitalni pretres ili prisluškivanje. Sakupljanje je vremenski limitirano i praćeno uništavanjem prikupljenih podataka i samo izuzetno bez znanja osobe koja se prati, uz adekvatna odobrenja nadležnih organa. Napokon, obavezna je stručna procenu drugih mogućnosti u istražnom postupku koje bi bile manje oštećujuće za pravo na privatnost optuženog. Destruktivni spajveri u potpunosti ukidaju pravo na privatnost i zato EU radi na njihovoj regulaciji, premda supranacionalna regulacija nije dovoljna ni za države članice EU.

Tema u pozadini ovog rada je politički kriminalitet, kriminalitet vladajućih kako ga jedni zovu ili zločin vlasti kako ga nazivaju drugi. Iako odlukom UN-a iz 1985. u politički kriminalitet ubraja svaki zločin izveden iz ideoloških razloga, pa i prethodno neprepoznati prestupi zloupotrebe političke moći, te se zaštita od represije garantuje kao ljudsko pravo na nivou EU, mogućnosti da se napravi prevencija ovih prestupa su ograničene društveno-istorijskim kontekstom. 

Prosto posedovanje političke moći nije ono što dovodi do represije već je to strukturna nemogućnost da se ograniči lična politička moć nosilaca vlasti, te nastupa privatizacija države, njenih javnih servisa i sredstava represije, koji se stavljaju u ličnu službu vladajućem režimu i kartelizovanoj partiji na njegovom vrhu

U Srbiji je njihovo suzbijanje i kažnjavanje posebno otežano erozijom institucionalnog okvira, niskom vladavinom prava i nezadovoljavajućom nezavisnošću sudske od izvršne i zakonodavne vlasti. Premda u kriminologiji neki insistiraju na korupciji kao jednom od ključnih podtipova ove vrste kriminaliteta, drugi smatraju da saradnja između privatnog i javnog sektora kao konstitutivni element korupcije čini nekompatibilnim sa krivičnim delom političkog kriminaliteta. Prema tome, američki kriminolog Frank Hagan nudi podobniju klasifikaciju zločina vlasti kako ih naziva: 1. tajne policije koje se bore protiv ideoloških neprijatelja; 2. kršenje ljudskih prava istih; 3.genocid; 4. zločini policije; 5. nezakonito praćenje prisluškivanje i snimanje. 

Prosto posedovanje političke moći nije ono što dovodi do represije, već je to strukturna nemogućnost da se ograniči lična politička moć nosilaca vlasti, te nastupa privatizacija države, njenih javnih servisa i sredstava represije, koji se stavljaju u ličnu službu vladajućem režimu i kartelizovanoj partiji na njegovom vrhu. U ovoj poziciji skoro apsolutne moći rađa se politički kriminalitet kako je gore klasifikovan, jer se očekivana pobuna građana protiv uzurpacije države, guši sredstvima koja eskaliraju u svojoj surovosti. Takođe, uzurpacija države stvara kriminalitet na koji se mora reagovati političkim nasiljem: autoritarni i diktatorski režimi lične vlasti prirodno dovode do potpunog otapanja institucija pred voljom jedne ličnosti i uske grupe njenih poverenika, što uz adekvatne istorijsko-socijalne uslove (troma birokratija npr.) kreira idealnu arenu za dugoročno ukorenjivanje zločina poput korupcije i ostalih oblika privrednog i organizovanog kriminaliteta u društveno telo. Novonastalo stanje se, u slučaju da sveopšta patologija kulminira (kao sa nadstrešnicom u Novom Sadu) teži legitimisati, prikriti ili opravdati aktovima političkog nasilja. 

U zakonima naše države ugrađeni su mehanizmi koji olakšavaju autoritarno osvajanje političkog aparata i represiju nad građanima. Najproblematičniji su oni vezani za rad policije i BIA – BIA je formalno nadređena policiji i može da koristi njene resurse i da preuzima slučajeve, praveći sivu zonu po pitanju odgovornosti za nesavesno vođenje istrage. Nedovoljna jasnost postojećih regulacija o postupku uviđaja i pretresa privatnih telefona, dovodi do mogućnosti različitih interpretacija i samim tim različitih ishoda za privedene. Manjak crno-belih regulacija o navedenim problemima može se uzeti kao argument da vlast prećutno smatra goreoopisane metode legitimnim sredstvima suzbijanja kriminaliteta, pritom su ta sredstva paranoidno uperena protiv fiktivnih domaćih špijuna i stranih plaćenika umesto protiv organizovanih kriminalnih grupa, u cilju zaštite arbitrarno definisanog interesa i unutrašnje bezbednosti Srbije. 

Putanju razvoja i primenu informacionih tehnologija temeljno određuju poremećeni odnosi moći u našem društvu – s jedne strane fakulteti, srednje i osnovne škole koriste zastarele kompjutere i piratizovane softvere, s druge strane postoji ceo tim ljudi koji je radio (ili po narudžbini ili u sklopu službene dužnosti ako je NoviSpy razvila BIA što se ne zna) na razvijanju skupog spajvera. Vredelo zapitati se iz kog budžeta se finansiraju skupi hobiji BIA-e i da li bi barem par kapi moglo da ode tamo gde je zapravo potrebno. 

Anđa Delibašić (23) studentkinja je sociologije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Osnovnu školu završila je u Obrenovcu, Filološku gimnaziju u Beogradu gde piše prve eseje iz filozofije i maturski rad iz psihologije. Njena polja interesovanja su feministička teorija i ženske studije, sociologija društvenih devijacija sa kriminologijom i sociologija prava. Planira master i doktorske studije, s ciljem da se u budućnosti bavi istraživačkim radom.

 

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.