Kako je Srbija promenila svoj stav o Drugom svetskom ratu

„Sveukupna ekonomska kriza i kriza legitimiteta nakon Titove smrti osamdesetih godina stvorila je povoljnu atmosferu za kritikovanje partizanskog mita i stvaranje pozitivnih slika o njihovim neprijateljima (četnicima)”, kaže u intervjuu za BIRN Jelena Đureinović, koja je doktorirala istoriju na Justus Libig Univerzitetu u Gisenu i radi u  Fondu za humanitarno pravo iz Beograda.

U takvom okruženju, kaže ona, Srbi su sve više bili prikazivani– „ne samo kao žrtve komunizma, već i kao narod koji nije profitirao od života u socijalističkoj Jugoslaviji”.

Počele su da izlaze knjige koje četnike prikazuju kao antifašiste, a njihovu saradnju sa okupatorima opravdavaju kao pokušaj da se zaštiti srpski narod.

Četnici i partizani su se na samom početku Drugog svetskog rata u Jugoslaviji kratko borili zajedno, ali su se nakon nekoliko meseci razišli. Četnici su tada počeli da sarađuju sa nacističkom Nemačkom, uz tvrdnje da to čine samo da bi zaštitili srpski narod.

Četnički pokret, koji je vodio general Dragoljub Draža Mihailović, počinio je velike zločine za vreme rata. Mihailović je, nakon završetka rata, optužen za izdaju i saradnju sa nacističkom Nemačkom i osuđen na smrt.

Veličanje četnika i negiranje njihovih zločina povezano je i sa raspadom Jugoslavije početkom devedesetih godina, kaže Đureinović.

Neke političke stranke, poput Srpskog pokreta obnove, a kasnije i ultranacionalističke Srpske radikalne stranke na čelu sa Vojislavom Šešeljem, prisvojile su četničku ideologiju.

Šešelj je sebe nazivao četničkim „vojvodom” i tvrdio da se tradicija četničkog pokreta nastavlja u ratovima u BiH i Hrvatskoj. On je 1993. godine četničkim vojvodom proglasio i funkcionera stranke Tomislava Nikolića, koji će kasnije postati predsednik Srbije. Mehanizam za međunarodne krivične sudove (MMKS) u Hagu osudio je 2018. godine Šešelja za ratne zločinae.

Vlasti sebe prikazuju kao oslobodioce

Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina, podrška četničkom pokretu doživela je preporod. Sa druge strane, režim Slobodana Miloševića, koji je u to vreme bio na vlasti, uglavnom je bio ambivalentan prema tome.

Naime, tadašnje vlasti su se predstavljale kao nosioci partizanskog nasleđa i nikada se nisu distancirale od Narodnooslobodilačkog rata, kaže Đureinović.

Ipak, iako su stranke opozicije Miloševiću slavile četnike, režim nije preduzeo ništa da to spreči, shvatajući da je važno ojačati nacionalizam u Srbiji, dodaje ona.

Ali, kada je nakon pada Miloševića 2000. godine, na vlast došla Demokratska opozicija Srbije (DOS), situacija se drastično promenila.

„Ujedinjeni u antikomunističkom konsenzusu, tumačeći Miloševićevo doba kao nastavak komunističkog režima, političke elite koje su došle na vlast 2000. godine mogle su sebe da uspostave kao oslobodioce Srbije od komunizma”, piše Đureinović u svojoj knjizi.

Međutim, iako se vladajuća koalicija DOS-a na čelu sa predsednikom Vojislavom Koštunicom distancirala od navodnog Miloševićevog komunizma, ona se nikada nije distancirala od nacionalističkog dela njegove vladavine, što je bilo mnogo pogubnije, ističe ona.

Drugo važno obeležje post-Miloševićeve Srbije je ponovno obeležavanje Dana oslobođenja Beograda, kada su 1944. godine partizani i Crvena armija oslobodili Beograd od nacističke okupacije.

Đureinović kaže da komemoracija otkriva „oprečnu, nedoslednu i često zbunjujuću prirodu politike sećanja na Drugi svetski rat i jugoslovenski socijalizam”.

Ona ističe da se od 2009. godine, kada je održano prvo obeležavanje Dana oslobođenja Beograda nakon padaa Slobodana Miloševića, ovaj datum ne obeležava kao pobeda Narodnooslobodilačke vojske nad fašizmom ili kao pobeda jugoslovenske ili komunističke vojske, već da je fokus na Srbima i Rusima kao glavnim protagonistima oslobođenja.

Poraz nacista moguće je uklopiti u savremeni antikomunistički narativ jedino usredsređivanjem na „večno prijateljstvo Srba i Rusa”, objašnjava ona.

Ipak, Ravnogorski pokret, Srpski pokret obnove i Srpska radikalna stranka i dalje odaju poštu četnicima, doksugestije o njihovom uključivanju u obeležavanje Dana oslobođenja Beograda, za sada ostaju samo sugestije. Uostalom, ističe Đureinović, oni su poraženi u Drugom svetskom ratu.

Ali, ono što se može videti na paradama je interpretacija partizana „bez komunizma, multietničnosti i Tita”, kaže autorka i dodaje da su oni jednostavno predstavljeni kao „srpska vojska koja je pobedila fašizam”.

„Bez istinske brige za žrtve komunizma”

Dvehiljadite su u Srbiji donele još jednu promenu koja je doprinela formiranju iskrivljene slike o četničkom pokretu, smatra Đureinović.

Od 2004. godine usvojeno je nekoliko zakona koji su za cilj imali da obezbede pravdu ljudima koji su progonjeni ili kojima je oduzeta imovina nakon Drugog svetskog rata.

Oni su bili formalno usmereni ka nevinim žrtvama represije i nasilja nakon Drugog svetskog rata, ali su takođe utrli put rehabilitaciji četničkog vođe Dragoljuba Draže Mihailovića, koji je 1946. godine pogubljen zbog izdaje, kao i ka rehabilitaciji drugih četnika.

Među njima je i Spasoje Zeka Drenjanin, odgovoran za pokolj u beogradskom predgrađu Vranić. U ovom masakru je u decembru 1943. ubijeno 67 ljudi, uglavnom žena i dece. „Kako to da je on sada žrtva?”, pita Đureinović.

Uspostavljene su i razne komisije za istraživanje ili utvrđivanje činjenica koje su imale zadatak da mapiraju grobove iz perioda nakon Drugog svetskog rata ili da naprave spisak žrtava.

Iako neke od ovih komisija mogu ličiti na mehanizme tranzicione pravde, one to nisu, ističe Đureinović i dodaje da je njihov glavni cilj rehabilitacija poraženih snaga u Drugom svetskom ratu, pre svega četnika.

„Ja to nazivam lažnom ili pseudo tranzicionom pravdom usredsređenom na komunizam, dok se, sa druge strane, ratovi devedestih, kojima bi trebalo prioritetno da se bavimo, zanemaruju”, rekla je Đureinović.

Istovremeno, država je promovisala narativ o „nacionalnom pomirenju” pristalica četnika i partizana. Zakon usvojen 2004. godine definisao je oba pokreta kao antifašistička.

Đureinović navodi da se žrtve komunizma koriste za dobijanje političkih poena.

„Postojanje nekih mehanizama koji podsećaju na tranzicionu pravdu i promovisanje diskursa o ljudskim pravima od strane političkih elita ne treba smatrati stvarnom brigom za žrtve komunizma i njihove potomke. U dominantnoj politici sećanja oni predstavljaju samo retoričke i političke simbole i instrumente istorijskog revizionizma”, rekla je.

Đureinović sugeriše da su četnici savršena referentna tačka za savremenu Srbiju, jer su bili antikomunisti i srpski nacionalisti.

„Ako je srpskoj državi potreban pokret iz Drugog svetskog rata na koji bi se ugledala, onaj na čijem je čelu Komunistička partija ne može da posluži toj svrsi. Zapravo, može, ali samo ako se izuzmu njegove komunističke i jugoslovenske dimenzije i sve što ostane su partizani kao srpska vojska”, rekla je ona.

Što se tiče četničkih zločina, kaže Đureinović, oni se negiraju iz jednostavnog razloga – ljudi koji veličaju četnike negiraju da su srpske snage u bilo kom istorijskom periodu činile zločine.