Nostalgija starogradske muzike

Intervju: Marija Dumnić Vilotijević.

Razgovarala: Anđelka Cvijić

U njoj se uživa dok se sluša, uz nju se i zapeva, uz nju se može i igrati, ona je sastavni deo naših života, a opet se malo zna o njenoj istoriji, kako je i kad nastala. Reč je, naravno, o starogradskoj muzici čija je priča više nego zanimljiva, ali koja sve doskora nije bila ispričana, niti je naučno sagledana. Sada se pred nama nalazi prva naučna studija koja, kako stoji u recenziji dr Mirjane Zakić, “obuhvatno, koncizno, analitički promišljeno i sistematično razmatra i razjašnjava pitanja u vezi sa konceptima narodne i popularne muzike, fokusirajući se na problematiku procesa stvaranja i tumačenja gradske i starogradske muzike”. Reč je o knjizi Zvuci nostalgije: istorija starogradske muzike u Srbiji autorke dr Marije Dumnić Vilotijević, koja je nedavno objavljena u izdanju Čigoja štampe i Muzikološkog instituta SANU u Beogradu.

Marija Dumnić Vilotijević diplomirala je i doktorirala u oblasti etnomuzikologije na beogradskom Fakultetu muzičke umetnosti, i zaposlena je u Muzikološkom institutu SANU. Autorka je brojnih studija na teme popularne muzike, zvučne arhivistike, gradske narodne muzike, muzike Balkana… objavljenih u domaćim i međunarodnim stručnim časopisima i zbornicima. Zvuci nostalgije… su izuzetno štivo koje pored naučnog pristupa temi starogradske muzike u Srbiji daje niz divnih primera iz istorije ove muzike sve do danas, čime na pristupačan i popularan način približava ovaj muzički žanr njegovim poštovaocima. Ali i upozorava da njega treba i dalje negovati kao specifični biser naše kulture. Kojoj pripada, naravno, i ova knjiga.

Kako je nastajala starogradska muzika i kako je na nju gledano? Kada se formirala?

Muzika u urbanim sredinama na teritoriji današnje Srbije razvijala se pod uticajem osmanske i austrougarske kulture. Stara gradska narodna muzika bila je odraz romantičarskog patriotskog i lirskog zanosa, boemskog načina života, pa i želje za lokalnom muzikom nalik na ono što se moglo čuti u Evropi. U svoje zlatno vreme, između dva svetska rata, bila je izuzetno popularna i razgranata, ali istovremeno i kritikovana u akademskim krugovima, naročito kad je reč o romskim izvođenjima. Na prostoru današnje Srbije postoji nekoliko važnijih centara stare gradske narodne muzike – Vojvodina, Mačva, Raška oblast, Vranje. Sve se iz njih slivalo u Beograd početkom dvadesetog veka, i od tad može da se govori o specifičnoj gradskoj narodnoj muzici, preteči starogradske muzike. Žanr koji je baš tako nazvan pojavio se početkom sedamdesetih godina dvadesetog veka, kao moderno aranžirana predratna gradska narodna muzika.

Vi ste starogradsku muziku definisali kao žanr popularne narodne muzike. Zašto se nostalgija vezuje baš za starogradsku muziku?

Savremena etnomuzikologija posmatra narodnu muziku kao višeznačan pojam. Može se razgraničiti seoski arhaični muzički folklor od muzike prihvaćene, praktikovane i prenošene unutar širih društvenih slojeva, koja je ujedno različita od globalne popularne muzike. Starogradska muzika stoga jeste popularna narodna muzika – ona se izvodi kao narodna, a istovremeno je kao žanr uslovljena medijskom distribucijom. Njena ključna odrednica jeste nostalgija: za prošlom gradskom narodnom muzikom, minulim vremenima, dalekom domovinom naše dijaspore, starim Beogradom, nekadašnjim kafanama, retkim gramofonskim pločama… U vreme kad se vinula na muzičkom tržištu očigledno je postojala potreba za otklonom od progresivnosti u muzici, reminiscencijom na predratni urbani život i kafanskim kolektivitetom.

Vaša istraživanja se ne odnose samo na Srbiju već na celu bivšu Jugoslaviju. Koliko je, i u čemu iskustvo Evrope uticalo na naše područje?

Gradska narodna muzika – pa i njena kasnija imitacija starogradska muzika, ali i hibridni derivati od novokomponovane narodne muzike, preko turbofolka, sve do današnjeg trepfolka – svojstveni su ovom regionu, toliko da postoje ne samo zajedničke muzičke karakteristike, već i pesme koje su svuda poznate. U toj muzici su se spajali osmanski i austrougarski uticaji s lokalnim muzičkim nasleđem – zaista funkcioniše metafora Balkana kao mosta. Evropski uticaji mogu se prepoznati u instrumentarijumu, upotrebi durskih i molskih lestvica, terci kao gradivnom intervalu, harmonskoj progresiji, kvadratnoj muzičkoj formi, ritmovima zapadnih plesova (kao što su valcer, tango itd), a ne treba zaboraviti i da je industrija popularne muzike koju od tada poznajemo zapadnog porekla. Osmanski uticaji su najčešće predstavljeni upotrebom turcizama i melodijskim intervalom prekomerne sekunde.

Posle Drugog svetskog rata starogradska muzika se izdvojila kao žanr ali je bila cenzurisana na talasima Radio Beograda?

Nakon Drugog svetskog rata, pojačan poratni priliv stanovništva iz sela u gradove uslovio je prevlast drugačijih izraza narodne muzike. Naime, u to vreme bila su dobrodošla uprizorenja arhaičnih seoskih pesama, svirki i običaja kao reprezenata (i relikata) izvorne narodne muzike kroz aktivnosti kulturno-umetničkih društava. Osim toga, javio se novi žanr koji je lako zadobio masovnu slušanost, budući da je kombinovao nasleđe gradske narodne muzike s modernizovanim elementima seoskog folklora – novokomponovana narodna muzika.

Muzika koja je asocirala na predratni društveni poredak nije bila poželjna na programu beogradskih medija – gradska muzika, a posebno pesme u čijem se sadržaju pominjala monarhija, bile su cenzurisane, i to na dva načina: neemitovanjem ili izmenama spornih delova tekstova. Sedamdesetih godina prošlog veka u Beogradu obnovilo se interesovanje za predratnu gradsku kulturu – Skadarlija je restaurisana kao boemska četvrt u kojoj su nastupali muzičari usmereni na starogradsku muziku, a po kulturno-umetničkim društvima formirali su se sastavi koji su nastojali da staru gradsku narodnu muziku modernizuju višeglasnim pevanjem i plesnim ritmovima i tako je učine prihvatljivom za omladinu. Međutim, glavni proboj starogradske muzike na jugoslovensko tržište omogućio je zagrebački Jugoton objavljivanjem serije long-plej ploča Starogradski biseri, koje je priredio srpski kompozitor zabavne muzike Žarko Petrović, prepoznajući komercijalni potencijal ove naše popularne narodne muzike.

Šta ste pronalazili istražujući građu u brojnim arhivima?

Za istraživanje su mi bili važni ne samo podaci o samim pesmama, njihovom tekstu i melodijama (zvučnih snimaka predratne gradske narodne muzike, nažalost, nema mnogo), već i o njihovom kafanskom izvođenju, koje se i tada živo opisivalo u memoarskim narativima. U Istorijskom arhivu Beograda i Arhivu Jugoslavije naišla sam na izuzetno zanimljivu građu – podatke o radu kafanskih muzičara. Recimo, da bi muzičari dobili dozvolu da vode orkestar i nastupaju u kafanama, trebalo je da prilože podatke o poznavanju repertoara (koji je trebalo da bude ne samo opsežan, već i doličan), sviračkom stažu, notnoj pismenosti (koja nije bila presudna). Pored toga, muzičari su nastojali da se esnafski organizuju, pa postoje dokumenti koji govore o njihovom statusu, ali i nedaćama – na primer, tridesetih godina neki muzičari su se osećali ugroženim razvojem tehnologije, odnosno sve češćom pojavom gramofona u kafanama zbog čega im se smanjivao obim posla, a interesantno je i da su početkom dvadesetog veka kafane dobijale kazne zbog glasne muzike van radnog vremena, ali i nemoralnih pevačica. Deluje da slični problemi kafanskih muzičara postoje i danas, samo u novom ruhu.

Poznati srpski kompozitori i pesnici stvarali su laku muziku. Da li danas te pesme svrstavate među najlepše starogradske?

Osim što se muzikološki može čitati promena statusa pojedinih pesama kroz vreme, interesantno je da je gradska narodna muzika do Drugog svetskog rata nastajala i kao umetnička muzika inspirisana narodnom, širila se medijski kao popularna, a izvodila se kao narodna. To je kasnije iznedrilo specifičan žanr kao što je starogradska muzika, a donekle i inspirisalo moje istraživanje. Znalački stvorene pesme koje još od devetnaestog veka žive u javnim i privatnim izvođenjima zaista su biseri gradske narodne muzike – pomenimo kao primere samo Kroz ponoć nemu čije je stihove napisao Đura Jakšić i Jesen stiže, dunjo moja koju je komponovao Isidor Bajić.

Koje biste izvođače izdvojili kao najbolje interpretatore starogradske muzike?

Po azbučnom redu prezimena: Zvonko Bogdan, Mile Bogdanović, Predrag Gojković Cune, Dušan Dančuo, Dubravka Nešović; svakako se izdvajaju i ansambli Narakord, Sekstet Skadarlija, Tamburica 5, kao i Veliki tamburaški orkestar Radio-televizije Vojvodine. Oni su imali brojne prethodnike popularne pre Drugog svetskog rata – spomenimo Eda Ljubića, Mijata Mijatovića, Sofku Nikolić, sastave Sime Begovića, Vlastimira Pavlovića Carevca i Aleksandra Aranickog. Ukoliko govorimo i o interpretaciji gradskih tradicionalnih pesama iz Vranja, treba se setiti Stane Avramović Karaminge i Staniše Stošića, a brojni su umešni izvođači sevdalinki, koje su takođe vid gradskog narodnog muzičkog nasleđa u Srbiji.

Govorite o zanimljivom procesu patinizacije narodne muzike od pre nekoliko decenija, zahvaljujući kojem će nastati nove starogradske pesme. Koje bi to primeri bili?

Novokomponovana narodna muzika od sedamdesetih do devedesetih godina prošlog veka doživljavana je kao suprotnost starogradskoj muzici. Međutim, vremenom je deo te muzike počeo da ulazi u repertoar starogradske muzike i da tom patinizacijom menja značenje – nekada loša, sada postaje dobra jer je izvode akustični orkestri u Skadarliji. Recimo, repertoar Tome Zdravkovića u svoje vreme nikako ne bi mogao da se dovede u vezu sa starogradskom muzikom, dok je danas sasvim izvesno da ćete u svakoj skadarlijskoj kafani čuti Kafana je moja sudbina. Osim toga, zanimljivo je svedočiti i ponarodnjavanju pesama – kao narodna pesma skoro je zaživela Pukni, zoro.

Starogradska muzika se danas povlači pred novokomponovanom narodnom muzikom koja se smatra šundom. Kako se boriti sa njim?

Starogradska muzika se sedamdesetih godina dvadesetog veka upravo i plasirala kao reakcija na novokomponovanu narodnu muziku. Kao i drugi žanrovi s dugom tradicijom nesumnjivo se sukobljava s mnoštvom novih formi popularne muzike, pred njima se povlači, ali autoritativno opstaje. Borba sa šundom je svevremena i ne treba da bude usmerena na jedan muzički žanr. Ona se osvaja razumevanjem muzike i njenog konteksta – promovisanje kroz obrazovni sistem, masovne medije i festivale su tek onda korisna sredstva.

Koliko mediji doprinose opstanku starogradske muzike?

Koliko i živa kafanska izvođenja, podrazumeva se da i mediji doprinose opstanku starogradske muzike. Jedan pravac uticaja čini činjenica da se repertoar širio pesmama koje su diskografski i medijski popularisane. A pored toga, predstavljanje starogradske muzike u medijima trebalo bi da bude obimnije nego što danas jeste.

Gde se danas mogu čuti starogradske pesme? Da li su im ostala samo boemska mesta, poput beogradske Skadarlije i Akorda s dvojicom Ljuba iz Lole, i koncertnih dvorana? Kako tu muziku zaštititi od zaborava?

Starogradska muzika se danas može čuti na tematskim koncertima, u skadarlijskim restoranima i nekoliko sličnih boemskih mesta. Ali, i tu je ima sve manje, jer muzika u kafanama danas zavisi uglavnom od napojnica publike: slušaoci sve više traže novokomponovanu muziku, naglašene brze ritmove, glasno pevanje, dok se muzičari s druge strane dovijaju skraćivanjem pesama i njihovim ponavljanjem. Zato je neophodno publiku, ali sve više i muzičare usmeriti ka starogradskoj muzici. Ne treba zaboraviti da su snažan zamajac popularnosti starogradske muzike sedamdesetih godina prošlog veka dale priručne notne publikacije za muzičare i festivali novih gradskih pesama. Posebno treba podstaći mlađe generacije da se bave ovim žanrom – recimo i u okviru world music obrada.

Koje su vaše tri omiljene starogradske pesme?

Tiho, noći, Kradem ti se u večeri, i jedna prepevana s mađarskog jezika koja se danas rado izvodi kao starogradska – Nema lepše devojke.

Tekst je prenet iz Novog magazina.