Negiranje istorijskih činjenica

Piše: Jovan Bajford Izvor: Novi magazin

U prošlom broju Novog magazina objavljen je demanti Ministarstva kulture Republike Srbije na navode koje je u intervjuu za ovaj list izneo narodni poslanik Đorđe Miketić („Nemački paviljon nikada nije bio deo logora Staro Sajmište“, Novi magazin br. 640-641, str. 22-23). Ministarstvo je Miketiću zamerilo na „nepoznavanju osnovnih propisa kojima je uređena oblast zaštite kulturnog nasleđa“ i optužilo ga za „negiranje osnovnih istorijskih činjenica“ i iznošenje „netačnih tvrdnji“ u vezi rušenja nekadašnjeg Nemačkog paviljona na Starom sajmištu. Ministarstvo je posebno pogodila tvrdnja da je rušenju ove zgrade, koja se bila deo nacističkog logora na Sajmištu, prethodila politička odluka da se ona izopšti iz memorijalnog kompleksa na Starom sajmište i na taj način liši neophodne zaštite kao kulturno dobro. 

SPORENJE NESPORNOG: Reagovanje Ministarstva kulture zahteva podrobniju analizu zbog krajnje problematičnih stavova koji su u njemu izneseni. Tekst ministarstva pun je „negiranja osnovnih istorijskih činjenica“ i „netačnih tvrdnji“, dakle onih mana koje su njegovi autori pronašli u Miketićevom intervjuu. 

U reagovanju Ministarstva kulture, navodi se da „svi istorijski podaci govore da Nemački paviljon nikada nije bio deo Logora Gestapo – Staro sajmište i da u njemu nikada nisu boravili zarobljenici“. Štaviše, tvrdi se da Nemački paviljon „zbog svoje lokacije nije ušao u sastav logora, već je bio periferni objekat van logorske ograde“. Ova tvrdnja jednostavno nije tačna. U knjizi Milana Koljanina „Nemački logor na Beogradskom sajmištu“ – najiscrpnijoj studiji istorije Zemunskog logora – navodi se da je u poznu jesen 1941. godine, tokom priprema paviljona za potrebe logora, oko postojeće žičane ograde Sajmišta (koja je obuhvatala sve zgrade, uključujući Nemački paviljon izgrađen 1938. godine i nedovršenu zgradu takozvanog „Ruskog paviljona“ koja se nalazila neposredno pored njega) postavljena još jedna ograda od bodljikave žice, visoka dva metra. Između dve ograde postavljeni su ježevi, takođe od bodljikave žice (str. 52). Na to da je Nemački paviljon bio unutar logorske ograde upućuju i svedočanstva preživelih logoraša, koje takođe pominje Koljanin (str. 413), ali i mapa logora koja je na osnovu njihovih sećanja načinjena posle rata (kopija je sačuvana u arhivu Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu). Dakle, „svi istorijski podaci“ upućuju na zaključak suprotan onome koji se navodi u tekstu ministarstva: logor nije obuhvatao samo prostor „izvornog Prvog beogradskog sajma iz 1937. godine“ već i deo gde se nalazio Nemački paviljon. To uostalom, do skora, niko nije sporio. 

Istina je da nema preciznih podataka o tome čemu je za vreme postojanja logora služio Nemački paviljon. Prema nekim izvorima, u njemu je jedno vreme čuvana slama za potrebe logora, a moguće je da je on kasnije služio kao garaža ili skladište. Činjenica da se ova zgrada gotovo ne pominje u svedočanstvima preživelih logoraša ukazuje da njoj zatočenici verovatno nisu imali pristup. No, činjenica da u Nemačkom paviljonu „nisu boravili logoraši, niti je on služio za mučenje i ubijanje zatočenika“, kako se naglašava u odgovoru ministarstva, ne znači da ga se može tek tako srušiti. Radi se o autentičnom objektu iz vremena kada se na Sajmištu nalazio logor, a postoje i za sada nedovoljno istražene indicije da se u njegovoj blizini nalazi grobnica. Prema tome, o sudbini Nemačkog paviljona i njegovom eventualnom rušenju trebalo je najpre da daju sud stručna javnost i institucije zadužene za očuvanje kulturne baštine, a da se zatim, nakon neophodnih terenskih istraživanja i provera navoda o grobnici, pronađe rešenje koje bi bilo u skladu sa prihvaćenim konvencijama o zaštiti mesta Holokausta i drugih oblika stradanja tokom Drugog svetskog rata. Umesto takvog rešenja dobili smo proizvoljno prekrajanje istorije, čiji je cilj da se izbegne ozbiljna, na činjenicama utemeljena rasprava o Sajmištu kao važnom mestu sećanja.

REDOSLED DOGAĐAJA: U odgovoru Ministarstva kulture takođe se navodi da je „još davne 1962. godine započeta priprema dokumentacije za formiranje saobraćajnice kojom bi se povezala Ulica Vladimira Popovića sa Bulevarom Nikole Tesle“, te da je rušenje Nemačkog paviljona „ishod odluka koje su u poslednjih šest decenija donosile nadležne službe i organi“. Tačno je da se pomenuta saobraćajnica planira već decenijama. Međutim, neiskrena je tvrdnja je izgradnja saobraćajnice puko sprovođenje odluka koje su još davno doneli drugi. Trasa i izgled nove saobraćajnice utvrđene su odlukom koju je donela sadašnja vlast. Reč je o prostornom planu za projekat „Beograd na vodi“ iz 2015. godine (Službeni glasnik RS, 7/15). Ovaj plan i njegove naknadne izmene i dopune obuhvaćaju ne samo desnu obalu reke, već i celokupnu „mrežu saobraćajnica na levoj i desnoj obali Save“ koje opslužuju „Beograd na vodi“. Krajnje cinično, u tekstu prostornog plana koji predviđa rušenje dela nekadašnjeg logorskog kompleksa za potrebe nove saobraćajnice, navodi se da će se put graditi u „neposrednoj blizini“ Memorijalnog kompleksa Staro sajmište, te da radovi „ne smeju narušiti memorijalni karakter mesta“. 

U još jednom pokušaju da se odgovornost za rušenje Nemačkog paviljona svali na drugog, u tekstu Ministarstva se konstatuje da nijedna od prethodnih vlasti nije „osporila, izmenila ili stavila van snage izvorni Detaljni urbanistički plan, koji je sada u završnoj fazi implementacije“. Nije precizirano o kom se „izvornom“ planu radi, ali pretpostavljam da je reč o Detaljnom urbanističkom planu spomeničkog kompleksa Staro sajmište koji je usvojen 1992. godine. Pres službi Ministarstva kulture je očigledno promakla činjenica da je ovaj plan (za koji tvrdi da se konačno „implementira“) delimično stavljen van snage Uredbom o izmenama i dopunama prostornog plana za Beograd na vodi koja je donesena u aprilu 2022. godine, i da je u istoj uredbi tek najavljena „izrada Plana detaljne regulacije (PDR) kojim bi se definisale aktivnosti jedinstvene, arhitektonsko-urbanističke celine“ Starog sajmišta (Službeni glasnik RS 48/22, str. 47, 50). Redosled događaja – rušenje dela prostora nekadašnjeg logora, pa tek onda regulacioni plan – jasno ukazuje na prioritete nadležnih institucija.

Sve ovo potvrđuje da je Đorđe Miketić bio u pravu kada je ukazao na političku prirodu odluke da se revizijom istorije Nemački paviljon izdvoji iz memorijalnog kompleksa na Sajmištu i potom sravni sa zemljom. 

KONFUZIIJA NADLEŽNIH: Rušenje Nemačkog paviljona nije ni prvi ni poslednji put da se deo istorijske baštine prestonice žrtvuje za „Beograd na vodi“. Baš kao što neistine o tome koje zgrade jesu a koje nisu bile u okviru logora nije jedini primer političke manipulacije istorijom Sajmišta. Ipak, polemika oko sudbine Nemačkog paviljona je važna jer je na videlo iznela jedan dublji problem vezan za Staro sajmište. Proteklih nedelja po pitanju Nemačkog paviljona su se oglasile brojne institucije: Memorijalni centar „Staro Sajmište“, Zavod za zaštitu spomenika, Ministarstvo kulture. Iz njihovih reakcija se jasno vidi u kojoj meri danas preovladava konfuzija oko toga gde su granice memorijalnog kompleksa, koji objekti su zaštićeni i zašto, ili ko je za njih nadležan. U reagovanju Ministarstvu kulture je čak pogrešno naveden naziv logora: pominje se „logor Gestapoa – Staro sajmište“. Staro sajmište je naziv koji je ovom delu grada nadenut posle rata. Logor se zvao zemunski, logor Sajmište ili logor na Sajmištu, ali nikako ne logor Staro sajmište. Izvesno je, dakle, da se iza stalnog pozivanja na istorijske činjenice i propise, i raznih proklamacija o važnosti Sajmišta i posvećenosti Srbije očuvanju sećanja na Holokaust zapravo kriju bezakonje, neznanje i moralni vakum koji omogućavaju političku manipulaciju istorijom, pamćenjem, i konačno svima nama.

Staro sajmište je naziv koji je ovom delu grada nadenut posle rata. Logor se zvao zemunski, logor Sajmište ili logor na Sajmištu, ali nikako ne logor Staro sajmište

Odgovor na reagovanje Ministarstva kulture na intervju „Finalna rasprodaja Srbije“

Nema tela – nema dela

Ministarstvo je priznalo da se Nemački paviljon nalazi u zoni nepokretnog kulturnog dobra, a beogradski Zavod za zaštitu spomenika je, kao i mnogo puta do sada, i pored svih naših upozorenja, dopustio da se ovo istorijsko zdanje sruši

Piše: Đorđe Miketić

TEKST

Hvala Ministarstvu kulture, tačnije nepotpisanom autoru demantija, kao i Novom magazinu na prilici da ponovo potcrtam sva nepočinstava za koja su i krivično odgovorni, a vezano za rušenje Nemačkog paviljona. Možda i malo šire. 

Da počnemo redom: 

1. „Nemački paviljon na Starom sajmištu biće prvi rekonstruisan“ – izjavio 2015-te godine prilikom posete Efraima Zurova direktora Simon Vizental centra tadašnji v.d. gradonačelnika Goran Vesić, a sada ministar građevine i saobraćaja. Nastavlja u tekstu: „Rešeni su imovinsko pravni odnosi na nemačkom paviljonu, koji je bio sabirni centar gde su dovođeni Jevreji, kasnije Srbi i drugi antikomunisti (verovatno misleći na antifašiste – prim. prev) za vreme postojanja logora. On (nemački paviljon) je sada potpuno vlasništvo Skupštine grada i biće prvi objekat na Starom sajmištu koji će moći da bude potpuno rekonstruisan.“
2. Kada je prošle godine obznanjeno da se planira rušenje Nemačkog paviljona, višemesečnim upozorenjima i dopisima svim relevantnim institucijama iz oblasti zaštite kulturno—istorijskog nasleđa, a tu spada i Ministarstvo kulture, predočili smo da je Nemački paviljon de facto deo nacističkog logora Staro sajmište. 

Međutim, i beogradski i republički Zavod za zaštitu spomenika, kao i Ministarstvo kulture, ćutali su na naše dopise, dokaze i apele mesecima. Tek nakon što je Nemački paviljon varvarski srušen, i to bez zakonite dozvole za rušenje, Ministarstvo kulture odgovara na dopis koji smo im uputili mesec dana pre rušenja, u kome su potvrdili da se prostor Nemačkog paviljona nalazi u zoni zaštite u okviru Starog sajmišta! 

Ministarstvo, tačnije v.d. pomoćnica ministarke Danijela Vanušić, u odgovoru nama konstatuje: „S obzirom da se predmetni prostor (Nemački paviljon) nalazi u zaštićenoj zoni nepokretnog kulturnog dobra Staro sajmište Logor Gestapoa, potrebno je da Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda dostavi informaciju i o tome da li je investitor tražio uslove mera tehničke zaštite za izvođenje infrastrukturnih radova i da li je Zavod izdao takve uslove“ – naložilo je ministarstvo kulture beogradskom Zavodu.

KULTURNO DOBRO: Samo ova činjenica, morala je dovesti do hitne obustave svih radova na lokaciji i disciplinskih, ali i krivičnih postupaka protiv odgovornih lica. Ostavku Olivere Vučković, zbog razaranja kulturnog nasleđa Beograda, već smo nebrojeno puta tražili, ali za ovo nečinjenje će dobiti i krivičnu prijavu, jer odgovornost za rušenje paviljona ćemo tražiti na sudu.

Ovim je Ministarstvo priznalo da se Nemački paviljon nalazi u zoni nepokretnog kulturnog dobra, a beogradski Zavod za zaštitu spomenika je, kao i mnogo puta do sada, i pored svih naših upozorenja, dopustio da se ovo istorijsko zdanje sruši. 

Međutim, ovo nije kraj priče. 

3. Postoje veoma jaki dokazi da se ispod Nemačkog paviljona, u samom podu, nalazi masovna grobnica u koju su 70tih godina premešteni ostaci logoraša. Postoje svedočanstva radnika preduzeća Rade Končar koji su na placu pronalazili ljudske ostatke, postoji deo poda paviljona koji nije popločan pločicama već je od izlivenog betonu što se poklapa sa zabeleškama i izjavama radnika da su pronađene ostatke ubacivali u jednu jamu, u pod paviljona koji je potom zaliven betonskom pločom. Takođe postoji i istraživanje engleske forenzičke arheološkinje Caroline Sturdy Colls iz 2012-te, koja je geo-skener metodom potvrdila indicije masovne grobnice. 

Sve ovo smo predočili i Ministarstvu i Zavodu i zahtevali da se obustave radovi na 90 dana dok stručna komisija ne ispita postojanje masovne grobnice logoraša. Međutim, tek kada smo o ovome izvestili nekolicinu međunarodnih institucija koji se bave Holokaustom, dolazi do pomaka. Tek onda je Ministarstvo konstatovalo da „grad Beograd sprovodi infrastrukturne radove koje jednim svojim delom prelaze preko nacističkog logora za Jevreje i koncentracionog logora na Starom Sajmištu“. I nalaže da Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograda izvrši uvid u stanje prostora i radova i postupi u skladu s Zakonom o kulturnim dobrima. 

Još jednom Ministarstvo šalje dopis u kome potvrđuju da Nemački paviljon nije smeo biti srušen, kojim pokušava da skine odgovornost sa sebe. Ministarstvo potom prihvata argumente stranke ZAJEDNO o mogućnosti postojanja masovne grobnice i nalaže Zavodu da „prekine radove ako postoji opasnost od oštećenja arheološkog nalazišta i da obustava radova dok se ne utvrdi da li su pronađeni artefakti – od kulturno-istorijskog značaja. A ako to ne uradi gradski zavod – uradiće Republički“.

NADZOR BEZ NADZORA: Odmah potom, gradski Zavod je zadužio Kseniju Milenković – arheološkinju, zaposlenu u Zavodu za zaštitu spomenika Beograda – za stalni arheološki nadzor! Međutim, bager je nastavio da niveliše teren, a dotična arheološkinja iz Zavoda se nije pojavila na lokaciji ni jednom u tih dvadesetak dana nakon rešenja o postavljenju. O ovome svedoče fotografije, jer su aktivisti Zajedno svakodnevno izlazili na teren, ali i dva novinarska TV priloga koja su snimana na lokaciji. 

„Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda načelno je saglasan sa inicijativom da se prostor Starog sajmišta, posebno Nemački paviljon i prostor oko njega forenzički i arheološki istraži imajući u vidu navedene indicije o postojanju masovnih grobnica“, konstatuje se u odgovoru gradskog Zavoda od 22. juna. 

Zavod je potom uputio dopis u kome je bezočno slagao i pokušao da prebaci odgovornost na Direkciju za izgradnju Beograda, koja je nosilac posla: „Nisu planirani zemljani radovi koji bi ugrozili arheološke slojeve.“ Takođe, Zavod nalaže investitoru, Direkciji za građevinsko zemljište i izgradnju da se izvrše geofizička istraživanja kako bi se uočili „arheološki i forenzički ostaci“. 

Znači oni razmenjuju dopise o obaveznom nadzoru, o obustavi radova, o ispitivanju terena, o Nemačkom paviljonu kao pripadajućem delu logora Sajmište – samo se ništa od ovoga u realnosti ne dešava. Ne postoji nadzor Ksenije Milenković iz Zavoda, ne postoji neinvazivno sondiranje terena, već samo dva bagera koji u punom gasu zatiru tragove. Sve po starom radikalskom receptu: nema tela – nema dela. 

Ako ministarka ili anonimni pisac ovog demantija pogleda kroz prozor svoje kancelarije, videće pozitivan primer arheološkog nadzora. Građevinski radovi u parku pored Narodne skupštine su svakodnevno pod budnim okom arheološkog tima, i zahvaljujući njima, pronađeni su značajni artefakti, koji će, nadam se, biti prebačeni i zavedeni u Muzej grada Beograda. 

Sa druge strane, lokaciji nezakonito srušenog Nemačkog paviljona – nema nadzora, već hitno čišćenje terena za saobraćajnicu, za novi most umesto starog i za širenje Beograda na vodi, preko reke. 

Takođe, napominjem da se izrađuje popis svih ilegalnih rušenja kulturno-istorijskog nasleđa u Beogradu, jer trebaće nam uskoro za jedan veliki sudski spor protiv anticivilizacijske uprave ovih institucija koje su same sebe poništile, a Beograd trajno osakatile. 

Đorđe Miketić, narodni poslanik stranke Zajedno

Oni razmenjuju dopise o obaveznom nadzoru, o obustavi radova, o ispitivanju terena, o Nemačkom paviljonu kao pripadajućem delu logora Sajmište – samo se ništa od ovoga u realnosti ne dešava

Članak je prenet sa portala Novi magazin.