Milan Ristović: Fašizam ante portas

17. December 2021.
Kratak, ali važan i dinamičan period u kojem je fokus stavljen na recepciju i percepciju fašizma u jugoslovenskom susedstvu, tema je kojom se u svojoj novoj knjizi bavi redovni profesor i šef Katedre za opštu savremenu istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu.
kul09foto-medija-centar
Milan Ristović. Foto: Medija centar Beograd

Razgovarala: Anđelka Cvijić, Novi magazin

Italijanski fašizam i jugoslovensko susedstvo (1919-1925) tema je najnovije knjige jednog od naših najznačajnijih istoričara, Milana Ristovića, koju je pod naslovom Mussolini ante portas upravo objavio beogradski Službeni glasnik. Ovo delo istražuje kratak ali važan i dinamičan period, kako autor kaže za Novi magazin, u kojem je fokus stavljen na recepciju i percepciju fašizma u jugoslovenskom susedstvu.

Milan Ristović (Priština, 1953) redovni je profesor i šef Katedre za opštu savremenu istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. U Ristovićevoj biografiji stoji da je glavna oblast istraživanja istorija jugoistočne Evrope u 20. veku, društvena istorija Srbije, Nemačka i Jugoistočna Evropa, Holokaust na Balkanu. Po pozivu je predavač na desetak evropskih univerziteta, kao i na Tokijskom državnom univerzitetu. Autor je velikog broja knjiga koje su prevođene na strane jezike, od kojih spominjemo samo nekoliko: Nemački novi poredak i Jugoistočna Evropa 1940/41-1944/45. Planovi o budućnosti i praksa; U potrazi za utočištem. Jugoslovenski Jevreji u bekstvu od holokausta, 1941-1945; Dug povratak kući; Deca izbeglice iz Grčke u Jugoslaviji 1948-1960; Crni Petar i balkanski razbojnici. Balkan i Srbija u nemačkim satiričnim časopisima 1903-918

Od trenutka kad je Regent Aleksandar Karađorđević 1. decembra 1918, u Beogradu, pred delegacijom Narodnog vijeća (predstavnika južnoslovenskih naroda iz Habsburške monarhije) i predstavnicima srpske vlade, proglasio “… ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca”, nova država se našla sučeljena sa velikim unutrašnjim i spoljašnjim iskušenjima. Jedno od najvećih i po nju najopasnijih bilo je sučeljavanje sa agresivnom iredentističkom politikom Italije, objašnjava Ristović vreme o kojem piše u knjizi.

Musolini, urednik socijalističkog lista Avanti, bio je predvodnik intervencionističke frakcije unutar italijanske socijalističke stranke, koja je tražila da Italija uđe u rat na strani Antante, suprotno stavu vođstva partije. Izbačen je iz partije, učestvovao je kao dobrovoljac u ratu, da bi, po njegovom završetku okupio šaroliku grupu nezadovoljnika (bivši vojnici i oficiri, studenti, avanturisti, sindikalisti, razočarani nacionalisti) koji su smatrali da je Italija, jedna od četiri pobedničke sile, pored teritorijalnih dobitaka ostala uskraćena za puno ispunjenje obećanja iz tajnog ugovora sa Antantom u Londonu 1915. Musolini je u velikoj političkoj i društvenoj krizi u kojoj se našla Italija posle završetka rata video priliku za svoj politički radikalizam. U Milanu je u martu 1919. osnovao pokret borbenih snopova (fasci di combattimento), koji se brutalnim metodama svojih jurišnika-skvadrista obračunavao s protivnicima. Pasivnost i podrška vodećih struktura vlasti (dvor, vojska, privredni krugovi) omogućili su da Musolini u oktobru 1922, posle Marša na Rim, dobije od kralja mandat za obrazovanje vlade i dođe na vlast, gde će se zadržati do septembra 1943.

Otkuda politički radikalizam posle užasa Prvog svetskog rata?

Duboka politička i ekonomska kriza u poraženoj Nemačkoj, koja je izgubila značajan deo nacionalne teritorije, bila pritisnuta traumom poraza, paragrafima Versajskog mira, revolucionarnim talasom levice, inflacijom, sukobima oko novih granica na istoku, u prvim danima života Vajmarske Republike takođe stvaraju plodno tlo za pojavu, pored već postojećih sa sličnim ideološkim osnovama, novih još ekstremnijih desnih, nacionalističkih partija i pokreta, obojenih rasističkim, antisemitskim bojama.

U jednu takvu marginalnu stranku učlanio se u Minhenu demobilisani kaplar Adolf Hitler, da bi brzo 1920, došao na njeno čelo. Nemačka nacionalsocijalistička radnička partija, pored imena, nije imala mnogo sa radničkim pravima niti socijalističkim principima već je bila krajnje nacionalistička, antisemitska. Okupljala je takođe na početku razočarane bivše vojnike, pripadnike desničarskih paravojnih grupa, nacionaliste, antisemite, antikomuniste, protivnike Vajmarske Republike i Versajskog ugovora. I Hitler i nacisti, sledeći Musolinijev primer, pokušali su neuspešno 1923. državnim udarom da dođu na vlast.

Kakav je bio odnos Italije prema Jugoslaviji?

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca – Jugoslavija imala je u Kraljevini Italiji od prvih dana svog postojanja najozbiljnijeg protivnika. Pritisci na jugoslovensku vladu, ostavljenu bez jasne podrške velikih ratnih saveznica, Francuske i Velike Britanije, naterali su je da bude u stalnoj defanzivi i daje teške ustupke. Manevarski prostor jugoslovenske strane bio je mali, njena otpornost na pritiske takođe slaba. Musolini je, kao što je pre njega za vreme okupacije Rijeke 1919-1920. činio njegov preteča Gabriele D’Anuncio, okupljao i pomagao sve antijugoslovenske i separatističke pokrete – od albanskog Kosovskog komiteta, VMRO, hrvatskih frankovaca, kasnije ustaša, zatim pristalica dinastije Petrović. Fašistička Italija bila je i središte revizionističkog, antiversajskog sistema. Reči D’Anuncija izrečene 1920. sadržavale su osnovne postulate italijanske politike tokom celog međuratnog perioda – uprkos sklapanju međudržavnih ugovora, povremenog smirivanja odnosa i dobroj privrednoj razmeni, da: “… na Jadranu nećemo moći da dišemo punim plućima sve dok postoji SHS. Reč je o našem cilju, dakle Delenda Jugoslavie”.

Velike sile su činile su i velike ustupke Italiji?

Novi političku kartu Evrope na Mirovnoj konferenciji 1919-1920 krojile su četiri velike sile pobednice: Francuska, Velika Britanija, Italija i SAD. Prve dve sa ruskim saveznicima dali su Italiji kao nagradu za ulazak u rat na strani Antante gotovo celu istočnu obalu Jadrana, pored drugih teritorija (u albanskom primorju, Dodekanez, itd). Američki predsednik Vilson, tvorac političkog programa 14 tačaka kojim je priznavano pravo malih naroda na samoopredeljenje i sopstvenu državu, bio je protiv daljih ustupaka Italiji. Za dve druge velike sile dobri odnosi sa Italijom bili su prioritet, a to će ostati i posle dolaska Musolinija na vlast.

Jugoslavija je u tom periodu bila u procesu, kako ističete, “porođajnih muka”. Kako ocenjujete poteze Nikole Pašića?

O “porođajnim mukama” nove države na Konferenciji mira, odbrani nacionalnih granica, problemima međunarodnog priznanja, otporima saveznika, svedoče dokumenta jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Nikola Pašić. Kao predsednik jugoslovenske vlade, zajedno sa ministrom inostranih poslova Antom Trumbićem 1920. potpisao je Rapalski ugovor a zatim, sa ministrom Momčilom Ninčićem 1924. ugovor kojim je priznato pravo Italiji na Rijeku – što je samo formalizovalo već postojeće stanje. Optuživan je sa Trumbićem za “prodaju nacionalnih teritorija”. Ipak, veliko je pitanje, da li je uopšte bilo moguće, u okolnostima kakve su bile početkom 1920. da se takav ishod izbegne ili barem ublaži. Po mišljenju jednog kompetentnog savremenika, jugoslovenska strana nije bila dorasla izazovima koje je postavljalo sučeljavanje sa uticajnom, razgranatom i iskusnom italijanskom diplomatijom.

Neverovatno je da velike sile nisu shvatale opasnost Musolinija i Hitlera. A diplomate, među kojima i Andrić, sagledavali su njihovu pretnju?

Marš na Rim, dolazak Musolinija na čelo italijanske vlade mnogi evropski savremenici, uključujući čak i političke protivnike fašizma u Italiji, dočekali su sa potcenjivanjem i pogrešnim procenama posledica. U jugoslovenskoj javnosti je, imajući u vidu i iskustva sa fašistima u pograničnim oblastima, nasilju prema pripadnicima hrvatske i slovenačke manjine u Italiji (između 400-600.000), pretnjama i neskrivenom isticanju teritorijalnih pretenzija na jugoslovensku teritoriju, prevladalo jedno mnogo realnije viđenje promene na vrhu vlasti u Rimu, uključujući i neke veoma ozbiljne i upozoravajuće glasove o opasnostima koje ovakav ishod nosi po Kraljevinu SHS. Dok je zvanična politika i jugoslovenska diplomatija ostala i po ovom pitanju pasivna, svest o opasnom zaokretu približila je stavove u javnosti ličnosti koje su o svemu drugom politički i ideološki bili na suprotnim stranama. Dobar primer jesu poznati tekstovi o fašizmu tada diplomate-početnika Iva Andrića, koji je posmatrao iz neposredne blizine “metodologiju” dolaska na vlast Musolinija i njegovih sledbenika. On je precizno uočio i skrenuo pažnju na karakteristike ideologije fašizma i razbojničko delovanja ovog pokreta.

I pored toga, velike sile su načinile fatalnu grešku?

Sistem koji je nastao 1919-1920 po volji i diktatu pobedničkih velikih sila, pokazao se u praksi kao veoma nestabilan i sa velikim kriznim potencijalima. U takvom okruženju pokreti i stranke kakve su bile Fašistička partija i NSDAP svojom demagogijom, ekstremnim nacionalizmom i brutalnim delovanjem prema svima koji su bili obeleženi kao neprijatelji i njihovi suparnici iskoristile su priliku da se dokopaju vlasti koristeći slabosti i propuste sistema. Njihova agresivna spoljna politika i kršenje međunarodnih ugovora i obaveza (kao što je bila italijanska agresija na Etiopiju, ulazak Hitlera u demilitarizovanu zonu i ponovno naoružanje Nemačke, uvođenje rasnih zakona, učešće u rušenju španske Republike i drugo), imale su kao odgovor politiku apismenta i popuštanja. To je dovelo do prepuštanja političkog terena Austrije Hitleru, sramnog Minhenskog ugovora o komadanju Čehoslovačke 1938. i 1939, i na taj način bio je otvoren put fašističkim silama u novi svetski rat. Ovom kontekstu pripada i za savremenike neočekivan i šokantan ugovor Molotov-Ribentrop, potpisan nekoliko dana pred Nemački napad na Poljsku, sa svim njegovim posledicama.

Pritisci na Jugoslaviju posle pada Francuske bili su sve jači i ultimativniji i njihov rezultat bilo je pristupanja Trojnom paktu 25. marta 1941. U isto vreme kad su vođeni ovi pregovori, Hitler je savetovao svoje italijanske saveznike da vojnom silom skinu sa dnevnog reda jugoslovenski problem. Ostalo je poznata istorija Drugog svetskog rata.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.

Click