Kreativna industrija i ruralna područja: Zlakusa lepo kusa

Piše: Hristina Mikić

Ruralna područja u Srbiji zahvataju nešto više od 85 odsto ukupne teritorije, u njima živi više od polovine stanovništva i generišu dve petine bruto domaćeg proizvoda. Međutim na ovim područjima izraženi su depopulacioni procesi. Mladi napuštaju sela i odlaze u gradove, gde prihvatajući urbane obrasce ponašanja i kulturne vrednosti, udaljavaju se od narodnih običaja, tradicionalnih kulturnih izraza i života. Prema nekim podacima u Srbiji je nestalo 1.200 sela, u 1.000 sela ima manje od 100 stanovnika, a čak u 200 sela nema osoba mlađih od 20 godina. Selo i život u ruralnoj sredini percipiraju se izrazito negativno, budući da u njima nema značajnijeg kulturnog i društvenog života, kao ni ekonomskih mogućnosti. Stoga su donosioci odluka i kreatori javnih politika već duži niz godina suočeni sa problemima dugoročnog održivog razvoja ruralnih područja i stvaranja uslova za njihovo pravično uključivanje u privredne i kulturne tokove.

Međutim nasuprot ovim izazovima, inovativnim modelima razvoja kreativnih industrija i unapređenja raznolikosti kulturnih izraza u ruralnim područjima se ne posvećuje skoro nikakva pažnja. U najavama koje se često mogu čuti iz vrha vlasti kao “državotvorna inovacija” promoviše se urbani model kreativnih industrija, sa izrazitim težnjama da se podrže akumulacija kapitala, nove investicije i brzorastuće ekonomske aktivnosti u gradskim sredinama. Oni bi trebalo da doprinesu rebrendiranju Srbije kao turističke i investicione destinacije, i donesu joj imidž “oaze kreativnosti i inovativnosti”. Ovakva nastojanja ne uvažavaju bogatstvo raznolikosti kulturnih izraza u našoj zemlji, a dugoročno mogu produbiti već postojeći jaz u dinamici i kvalitetu razvoja u urbanim centrima i ruralnim (naročito perifernim) područjima.

Nasuprot tome što model ruralnih kreativnih industrija nije zastupljen u našoj zemlji na sistematičnim osnovama, ne može se reći da nema i pozitivnih primera. Oni su uglavnom nastajali kao rezultat individualnih inicijativa i želje da se afirmiše kreativnost ruralnih područja koja potiče iz autentičnog kulturnog konteksta. Jedan od takvih primera je selo Zlakusa. Ovaj primer pokazuje kako ruralno područje može da ostvari svoj razvoj zahvaljujući kreativnim delatnostima čiju srž čini zaštita i unapređenje tradicionalnih kulturnih izraza. Reč je o oživljavanju tradicionalne grnčarske delatnosti na teritoriji sela Zlakusa, kao i korišćenju ovih tehnika rada u izradi savremenih umetničkih predmeta na Međunarodnoj umetničkoj koloniji Zlakusa. Zlakusa je nekada bilo selo poznato po tradicionalnoj izradi grnčarije na ručnom točku, koja se suši, a potom peče na otvorenoj vatri. Određeni izvori svedoče da se ovakva tehnika grnčarskog rada nije menjala nekoliko stoleća. Tokom 90-ih godina ovaj zanat je skoro potpuno izumro u selu i njime se bavilo tek nekoliko porodica. Zahvaljujući Umetničkoj koloniji Zlakusa i radu umetnika sa meštanima i ispitivanju novih načina korišćenja zlakuške tehnike u izradi upotrebnih predmeta, postepeno je grnčarska proizvodnja oživela i dobila na svojoj vrednosti i u savremenim uslovima. U selu trenutno ima oko 40 porodica koje žive od proizvodnje grnčarije i ruralnog turizma baziranog na ovoj delatnosti. Većina domaćinstava su članovi udruženja – “Lončari Zlakuse” i “Zlakuska grnčarija” u kojima su proizvođači okupljeni sa ciljem zaštite tradicionalne grnčarske izrade, ali i originalnosti, kvaliteta i autentičnosti proizvoda. Prožimanje savremenih i tradicionalnih znanja i veština, doprinela je afirmisanju ovog ruralnog prostora i njegovom predstavljanju u novom kontekstu i razvojnoj perspektivi, kao kreativnog mesta poželjnog za život i rad.

Ovo je samo jedan pokazatelj na koji način razvoj kreativnih delatnosti može doprineti afirmisanju ruralnih područja. Život i rad na ovim teritorijama ne treba da se odvija isključivo u okvirima primarne poljoprivredne proizvodnje. Nove delatnosti zasnovane na raznolikosti kulturnih izraza, kreativnom preduzetništvu, tradicionalnim znanjima i kreativnosti, mogle bi da budu magnet za privlačenje drugih aktivnosti i ravnomerniji razvoj ruralnih oblasti, ali i stvaranje uslova da život na selu postane privilegija.

DEVEDESETE 20. VEKA

Početkom devedesetih godina prošlog veka, kada su kreativne industrije zaživele na nivou javnih politika, one su uglavnom bile viđene kao fenomen urbanih sredina, razvoja gradova ili njihove društvene i ekonomske revitalizacije. Verovalo se da aglomeracija kreativnih industrija, praćena povezivanjem kreativaca, preduzetnika, kreativnih firmi i drugih aktera dovode do novih znanja, procesa i kreativnih proizvoda. Ekonomsko urušavanje industrijskih gradova u zapadnoj Evropi, navodio je donosioce odluka da kroz programe urbane regeneracije zamrli život u njima, pokrenu razvojem kreativnog sektora, prvenstveno intenzivnim kapitalnim investiranjem u ovaj sektor. Izgradnja “ikoničke” kulturne infrastrukture bila je često okosnica ovakvih programa. Prevaga ekonomskih interesa u ovim projektima u određenim slučajevima stvarala je negativne efekte na lokalnu zajednicu, migracije stanovništva, dovodila je do agresivnog brendiranja, urušavanja gradskog identiteta, kao i prirodnog toka društvenog i kulturnog života. Primeri “džentrifikacije” kao posledice planskih programa urbane regeneracije ukazuju i na pojavu “pseudokulturnih” inicijativa i kreativnih delatnosti. Njih karakteriše koncentracija industrije zabave, restorana, hotela, noćnih barova i sl. koji se često deklarišu kao prostori kulture i kreativnosti, multidisciplinarne kreativne platforme, kreativno-turistička žarišta…

Međutim, poslednjih desetak godina sve veća pažnja stručnjaka i donosilaca odluka posvećena je kreativnim delatnostima u perifernim područjima, naročito onim koja imaju ruralne karakteristike. Postoje različiti kriterijumi za definisanje ruralnih područja. Najopštiji od njih posmatraju ih kao teritorije na kojima je gustina naseljenosti stanovništva manja od 150 stanovnika na km2, gde se stanovništvo primarno bavi poljoprivredom, a pristup javnim uslugama ograničen. Promišljanje o vezama između ruralnog razvoja i kreativnosti, uticao je i na promene u razumevanju samog koncepta kreativnih industrija. One se više ne vide samo kao delatnosti koje doprinose brzom ozdravljenju lokalnih ekonomija, rebrendiranju gradova kao turističkih i investicionih destinacija i vibrantnom kulturnom životu u urbanim sredinama, već i kao važne institucionalne strukture za unapređenje i zaštitu raznolikosti kulturnih izraza. Tako su se diverzifikacija ruralne ekonomije i stvaranje ekonomskih mogućnosti za ruralnu populaciju počele posmatrati iz perspektive razvoja ruralnih kreativnih industrija. Prednosti ovog pristupa leže u činjenici da svaka lokalna zajednica može na osnovu raznolikosti kulturnih izraza da razvije kreativno preduzetništvo, a kulturni izrazi (bilo oni tradicionalni, ili savremeni) dostupni su svima, i mogu se identifikovati u raznim oblastima života. Takođe reč je o strategiji razvoja ruralnih područja koja izbegava privlačenje investicija koje nude nekvalitetna radna mesta u kreativnim industrijama, već se teži privlačenju aktivnosti i podršci inicijativama koje se baziraju na afirmaciji i jačanju kreativnog kapitala ruralnih zajednica. U tom smislu mogu se diferencirati tri osnovna razvojna modela: strategije zasnovane na lokalnom kreativnim veštinama, sektorski i prostorni. Ruralni razvoj i kreativne industrije je model zasnovan na lokalnim kreativnim veštinama i podrazumeva da kreativne industrije nisu u dovoljnoj meri integrisane u razvoj ruralnog područja, već da one doprinose unapređenju kvaliteta života u ruralnim oblastima i ekonomskom osnaživanju ruralne populacije. Ovakav model uglavnom egzistira u nerazvijenim zemljama.

AFRIKA

Primer koji ga dobro ilustruje je npr. Inicijativa za etičku modu (Ethical Fashion Initiative). To je projekat povezivanja umetnika i mikro proizvođača u kreativnim industrijama iz nerazvijenih ruralnih područja u nekoliko zemalja Afrike (Etiopiji, Keniji, Burkini Faso, Gani, Maliju) i njihovo uključivanje u lanac visoke mode. Mrežu dobavljača čine lanci modne industrije i poznati dizajneri poput Karen Wolker, Stela McCartney, Vivienne Westwood, Lancaster, Camper, Mimco, Vogue itd, a ona funkcioniše po modelu rada od kuće i zadružnog povezivanja kreativnih preduzetnika na bazi direktnih narudžbina od modnih kuća. Proizvodi se razvijaju zajedno sa afričkim i evropskim vodećim dizajnerima, proizvode u okviru Inicijative za etičku modu i potom distribuiraju modnim kompanijama. Trenutno inicijativa okuplja više od 9.000 umetnika i kreativnih preduzetnika, sa najvećim udelom žena iz ruralnih područja. Etički standardi implementirani su od proizvodnje do prodaje, i podrazumevaju poštovanje kodeksa fer prakse u oblasti mode koji se odnosi na način i uslove rada, korišćenje prirodnih materijala, ručnu izradu i primenu uzansi u sferi fer trgovine.

Ruralni razvoj vođen kreativnim industrijama je sektorski model koji se bazira na što većoj integraciji kreativnih delatnosti u razvoj ruralnih oblasti. Kreativne industrije obeležene su ruralnošću same teritorije, a karakteriše ih utemeljenost na prirodnim resursima, običajima, praksi i tradicionalnim kulturnim izrazima. Ruralna znanja i kulturni izrazi imaju svoj kontinuitet u kreativnom preduzetništvu. Područja obiluju značajnim nivoom kreativnog kapitala i uključenosti stanovništva u turizam. Razvoj ovog tipa je na primer karakterističan za ruralno područje Konso u Etiopiji. Seoske zajednice, na severozapadu Etiopije broje oko 4.500 stanovnika i predstavljaju jednu od najbolje očuvanih teritorija sa kamenim terasastim sistemom uzgajanja žitarica (prosa i kukuruza) i narodnim graditeljstvom. Specifična konfiguracija terena, prirodnih, kulturnih i fizičkih procesa svrstala je ovo selo na svetsku listu zaštićenih Uneskovih kulturnih predela tokom 2010. Seoske zajednice i njihova zaštićena okolina su kategorisani kao organski predeo nastao interakcijom ljudi i okruženja, tradicionalnog načina života i klimatskih uslova. Unutar pomenutih ruralnih zajednica nalaze se primerci tipičnog narodnog graditeljstva Panta (utvrđenja oko seoske zajednice), Harda (sistemi rezervoara za čuvanje vode), Kanta (kuće za stanovanje), Mora (javne prostorije za kulturna dešavanja) i Lokutatokide (ostave za žitarice i druge stvari). Nematerijalno nasleđe povezano je sa ritualnom izradom bazaltnih stupova, ritualnim plesom lovaca i izradom i postavljanjem ritualnih totema za obeležavanje grobova (Vaka). Ovaj model razvoja ruralnih kreativnih industrija zasniva se na osnaživanju tradicionalnih kreativnih delatnosti, očuvanju nematerijalnog nasleđa i njihovim uključivanjem u turističku ponudu. Podaci iz projekta “Konso Community Tourism” pokazuju da je ovakav pristup doprineo četvorostrukom povećanju turista; trostrukom povećanju prihoda od ulaznica i turističkih taksi, kao i dvostrukom povećanju prihoda lokalnog stanovništva od prodaje hrane, pića i rukotvorina.

BUGARSKA

Kreativizacija ruralnih područja je model zasnovan na prostornom pristupu i povezan je sa efektima prelivanja rasta, inovacija i znanja iz kreativnih industrija u druge delatnosti koje postoje na ruralnom području. Ti efekti mogu biti multiplikatorski (kada investicije u ruralnim kreativnim industrijama utiču na rast prihoda i novo zapošljavanje ruralne populacije), akceleratorski (kada se menja dinamika rasta ruralne ekonomije i njena diversifikacija), kao i gravitacioni efekti koji utiču na atraktivnost ruralnog područja, poboljšanja njegove poslovne klime i sl. Ovakav model ruralnih kreativnih industrija možemo naći u selu Čiprovci u Bugarskoj. Ono broji oko 2.000 stanovnika i nalazi se na obroncima Stare Planine. Selo je poznato po zlatarstvu i ćilimarstvu čija tradicija proizvodnje datira iz 17. veka. Tokom Osmanskog carstva tkačka proizvodnja bila je bazirana na proizvodnji molitvenih ćilima za vojsku, dok je u kasnijim periodima ćilim postao tražena trgovačka roba. Danas se u selu svaka kuća bavi proizvodnjom ćilima, a uticaj razvoja ove kreativne delatnosti je i na okolna sela poput Marinova, Kopilovci i Glavanovci, kao i na celoj teritoriji opštine Čiprovci. Tkačkim zanatom su se pretežno bave žene, dok su muškarci angažovani u obradi i pripremi sirovina, distribuciji i prodaji ćilima. Celokupan proces proizvodnje je geografski lokalizovan (uzgajanje ovaca, priprema sirovine i prediva, tkanje, pakovanje). Prenošenje tkačke veštine od davnina se odvijalo neformalnim, dok u novije vreme, postoje i kursevi koje organizuje čitalište “Petar Bogdan 1909” i škola “Petar Parčević”, kao i NVO “Čiprovac, alternativa i razvoj”. Tkačka delatnost predstavlja okosnicu razvoja ruralnih kreativnih industrija, ali su identitetski elementi ćilima kao njenog glavnog proizvoda i njegove simboličke vrednosti interpretirani I u drugim formatima i kreativnim proizvodima na ovoj teritoriji. Najpoznatiji ornamenti sa Čiprovačkog ćilima koriste se u oslikavanju suvenira, izradi rukotvorina, brendiranju dokumenata i drugih upotrebnih predmeta, logotipa opštine i drugih preduzeća koja imaju sedište na ovoj teritoriji, kao i lokalnih institucija. Ornamentika sa ćilima zaživela je i u arhitekturi javnih zgrada, škola i drugih objekata u selu, ali i u unutrašnjoj dekoraciji kuća.

Tekst je prenet iz Novog magazina.