Drastična revizija prošlosti – Intervju: Jelena Đureinović

Razgovarala: Anđelka Cvijić

Izdavačka kuća Rutledž iz Londona objavila je krajem 2019. knjigu Politika sećanja na Drugi svetski rat u savremenoj Srbiji: kolaboracija, otpor i odmazda (The Politics of Memory of the Second World War in Contemporary Serbia: Collaboration, Resistance and Retribution) naše poznate istoričarke Jelene Đureinović, u kojoj autorka piše o reinterpretaciji srpske istorije posle Drugog svetskog rata. Svedoci smo eklatantnog jačanja nacionalizma, rehabilitacije četničkog pokreta i potpunog nipodaštavanja antifašističkog, kako jugoslovenskog tako i srpskog nasleđa. Kako smo do toga došli? Đureinović argumentovano analizira vreme u kojem su počela prevrednovanja politike sećanja, posebno se osvrćući na period od 2000, u kojem je došlo i do zvanične rehabilitacije Dragoslava Mihailovića i pokušaja rehabilitacije Milana Nedića.

Jelena Đureinović je doktorirala na modernoj i savremenoj istoriji na Justus Libig univerzitetu u Gisenu u Nemačkoj, gde je i predavala. Kao gostujuća istraživačica radila je na Nacionalnom univerzitetu Irske u Galveju, u Centru za studije jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Gracu i na Slovenačkoj akademiji nauka i umetnosti. Oblasti interesovanja Jelene Đureinović obuhvataju studije sećanja, studije nacionalizma, istoriju Jugoslavije i postjugoslovenski prostor. Masterirala je studije nacionalizma na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti. Knjiga koja se u ovom trenutku može naći samo na engleskom jeziku predstavlja izazov domaćim izdavačima. Njeno objavljivanje na srpskom podiglo bi mnogo prašine, ali bi, istovremeno, predstavljalo veliki doprinos raščišćavanju trenutnih iluzija, zasnovanih na destruktivnoj mitologizaciji pred kojom, u doba sve glasnije desnice, više ne smemo zatvarati oči.

Koje su ključne tačke drastične istorijske revizije prošlosti u današnjoj Srbiji?

Etnifikacija i antikomunizam ključne su i vrlo uske prizme kroz koje se unutar hegemonih okvira sećanja u Srbiji interpretira Drugi svetski rat, socijalistička Jugoslavija i, generalno, 20. vek. Tome može da se doda i nostalgija za međuratnom Jugoslavijom, kao zlatnim dobom posle kojeg je, kroz Drugi svetski rat i komunizam, sve pošlo po zlu. Drastična revizija prošlosti o kojoj moja knjiga govori odnosi se pre svega na službenu politiku sećanja nakon pada Miloševića i dolaska na vlast jedne vrlo heterogene koalicije kojoj je zajednički bio antikomunizam, pored namere rušenja Miloševićevog režima.

Službena politika sećanja neposredno nakon 2000. odbacuje i demonizuje Jugoslavija i njeno nasleđe, kao i njenu kulturu sećanja. Jugoslovenska interpretacija Drugog svetskog rata zasnivala se na Narodnooslobodilačkoj borbi kao mestu rođenja i izvoru legitimacije jugoslovenskog socijalizma. Postjugoslovenska i žestoko antijugoslovenska politika sećanja potpuno je izvrnula sliku Drugog svetskog rata. Partizani su postali zločinci, a njihovi neprijatelji – poražene vojne i političke snage – nacionalni heroji i nevine žrtve komunizma.

Antikomunizam i etnifikacija isprepletani su uglovi gledanja na prošlost, od kojih jedan uglavnom dominira. Danas dominira etnifikacija istorije. Ponovo se zvanično obeležavaju datumi poput Dana oslobođenja Beograda, ali kroz depolitizaciju i srbizaciju Narodnooslobodilačkog pokreta i njegove pobede protiv okupatora i njihovih saradnika. To ne čini trenutne predstavnike vlasti ništa manje antikomunistima nego što je to bila svaka vlast od 2000. godine. Takođe, dok je u periodu neposredno nakon 2000. dominirao žestoki antikomunizam, istovremeno se kroz sve provlačio i narativ o nacionalnom pomirenju srpskog naroda nakon višedecenijskog građanskog rata koji je počeo 7. jula 1941. u Beloj Crkvi.

Gde su koreni ovakve revizije?

U korenu je potraga za izvorima legitimiteta i istorijskim referencama na koje političke elite mogu da oslone svoje vizije sadašnjosti i budućnosti. Narodnooslobodilačka borba i socijalistička Jugoslavija nepodobne su istorijske tačke oslonca. NOB je bila multietnička, antinacionalistička borba za oslobođenje od okupacije pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije, kao i paralelna socijalistička revolucija i emancipacija širokih delova društva. Kao takva ona, nažalost, nije istorijski momenat na koji oni koji su na pozicijama moći u postsocijalizmu žele da se ugledaju. Tako su četnici Dragoljuba Mihailovića i postali srpski isključivo antifašistički pokret, onaj poželjni, koji je nacionalni i antikomunistički. Odbacivanje socijalizma kao istorijske greške, pogrešnog skretanja u nacionalnoj istoriji i ukazivanje na njegove negativne strane služi narativu da alternativa kapitalizmu ne postoji i da svaki pokušaj može da bude samo poguban. Zbog ovoga je interpretacija decenija socijalističke Jugoslavije kroz sočivo njenog najrepresivnijeg perioda, konsolidacije režima u posleratnim godinama, postala toliko dominantna u Srbiji u poslednjih 20 godina. Bez obzira na konkretan fokus sadašnje politike sećanja, ovaj antikomunizam uvek je prisutan, bar u pozadini, i to se neće promeniti.

Postoji li kontinuitet u toj politici istorijske revizije?

Kontinuitet u narativima, praksama i akterima antikomunističke politike sećanja može da se prati unazad do 1980-ih godina, kada je Jugoslavija utonula u sveopštu krizu. Međutim, kontranarativi jugoslovenskoj kulturi sećanja, kao i prakse komemoracije poraženih u Drugom svetskom ratu, postojali su i pre toga unutar Jugoslavije, a najotvorenije su izražavani u političkoj emigraciji. Kriza 1980-ih stvorila je pogodan kontekst za širenje ovih narativa u javnosti, ali i povećala receptivnost naroda.

Da li je ovu Pandorinu kutiju relativizacije znanja o Drugom svetskom ratu otvorio Slobodan Milošević, kome je odgovaralo klijanje nacionalizma?

Pandorina kutija revizionizma otvorena je već u prvoj polovini 1980-ih. Za vreme Miloševićeve vladavine različite opozicione stranke zastupale su antikomunizam iz raznih perspektiva – od liberalnog do ekstremno desnog. Unutar opozicije održavala su se i razna obeležavanja poraženih snaga Drugog svetskog rata, poput četničkog pokreta, i na tim skupovima moguće je naći imena mnogih ljudi koji su nakon 2000. došli na vodeće pozicije u državi. Dok je režim to osuđivao, istovremeno je tolerisao jer se sve to uklapalo u širu atmosferu nacionalizma. Jedini primeri državnog pokušaja sprečavanja komemoracija žrtava komunizma ili četnika na koje sam ja naišla desili su se pre prvih višestranačkih izbora 1990.

Pišete o Miloševićevoj demonizaciji Jugoslavije i njenog nasleđa. Kako se desilo da ju je posle 2000. preuzela nova politička elita?

Demonizacija Jugoslavije i njene kulture sećanja na nivou službene politike sećanja došla je 2000, kad je opozicija došla na vlast. Slobodan Milošević nije demonizovao Jugoslaviju u ovom smislu, on ju je više instrumentalizovao kad god je njegovom režimu odgovaralo da se predstavi kao nosilac tekovina NOB-a, čak i ako je Jugoslavija istovremeno smatrana kao nešto loše po srpski narod, posebno nakon 1974. Istovremeni agresivni nacionalizam i iredentizam, uz etnifikaciju partizanskog pokreta i antifašističke borbe kao srpske, karakteristični za devedesete godine, mnogo podsećaju na trenutnu politiku sećanja u Srbiji.

Kako gledate na uloge SPC i SANU u rastućem srpskom nacionalizmu?

SPC i SANU su ključne institucije srpskog nacionalizma i akteri politike sećanja i revizionizma zasnovanog na etnonacionalizmu, antikomunizmu i viktimološkom diskursu. Kad je u pitanju Drugi svetski rat, moje istraživanje se fokusiralo isključivo na ulogu SPC u komemorativnim praksama posvećenim žrtvama komunizma i političkim i vojnim akterima Drugog svetskog rata. U Šapcu postoji spomen-crkva posvećena žrtvama komunističkog terora, a verovatno najpoznatiji primer je crkva u okviru spomen-kompleksa na Ravnoj Gori, podignuta još 1990-ih godina. Sveštenstvo osveštava spomen-obeležja i obavlja parastose za žrtve komunizma i za Dragoljuba Mihailovića u crkvama i na lokacijama komemoracija. Ovo je praksa koja se ustalila tokom 1990-ih godina. Osim toga, SPC dozvoljava izgradnju spomen-obeležja često posvećenih četničkom pokretu na njihovom zemljištu u Srbiji i Republici Srpskoj. U selu Štitkovo kod Nove Varoši 2013. je otkrivena spomen-ploča sa imenima četnika koji su se borili pod Vukom Kalaitovićem, koji je nekoliko godina pre toga dobio spomenik. Kalaitovićevi četnici izvršili su masovne zločine nad muslimanskim stanovništvom Sandžaka 1943. Obeležje je osveštao notorni i kasnije smenjeni episkop mileševski Filaret.

Koja je glavna tema zvanične politike kulture sećanja u današnjoj Srbiji?

Ponos. Etnifikacija cele istorije u službi je narativa o vraćanju ponosa srpskom narodu. To je i jedan od razloga zbog kojih se od pre nekoliko godina obeležavaju događaji iz oružanih sukoba 1990-ih, koji se koriste da se sadašnje vlasti predstave kao one koje se ne stide srpskih heroja i žrtava, za razliku od prethodnih vlasti. Taj narativ o vraćanju ponosa sadašnji državni zvaničnici koriste i kao jedan od izvora legitimiteta.

Kakve su posledice rehabilitacije Draže Mihailovića?

Jedina posledica njegove sudske rehabilitacije jeste to što nju često citiraju poštovaoci Mihailovića kao dokaz da je on nepravedno osuđen. Neki idu i dalje, pa tu rehabilitaciju razumeju kao dokazivanje njegove nevinosti. Ipak, smatram da je sudska rehabilitacija samo ogledalo i jedan od mehanizama državne politike sećanja nakon 2000, dok su Dragoljub Mihailović i četnički pokret potpuno politički i javno rehabilitovani. Odluka Višeg suda da usvoji zahtev za rehabilitaciju Mihailovića predstavlja pravnu potvrdu mnogo većeg problema totalne pozitivne rehabilitacije i reinterpretacije četničkog pokreta u društvu.

Pratili ste proces rehabilitacije Milana Nedića…

Proces rehabilitacije Milana Nedića i činjenica da je sud uopšte dozvolio da on traje toliko dugo primer je svega što ne valja u vezi s mehanizmom rehabilitacije u Srbiji. Tema procesa bilo je pretresanje perioda Drugog svetskog rata, a ne pitanje da li je uredba koja je 1949. proglasila Milana Nedića za narodnog neprijatelja i oduzela mu imovinu i građanska prava bila politički motivisana.

Osim istoričara Milana Ristovića, svi drugi koji su govorili na sudu govorili su u prilog ne rehabilitaciji Nedića nego isključivo pozitivnoj slici o njemu. Da skratim i da ne navodim dugačak spisak problema ovog procesa, naglasila bih da diskusiji o Drugom svetskom ratu nije mesto u sudnici. U pitanju je period o kojem ne samo što istoriografija zna neverovatno mnogo nego postoje i dostupni originalni dokumenti iz nemačkih, američkih, britanskih i drugih izvora. Mnogi su i digitalizovani. Nikakav narativ o mraku komunizma i njegove istoriografije to ne može da promeni, tako da je potpuno apsurdno da se nekoliko decenija nakon kraja Drugog svetskog rata, pogotovo u sudnici, uopšte diskutuje o tome da li je Nedić heroj i da li je on znao šta se dešava na Starom sajmištu.

U slučajeve radikalne istorijske revizije ubrajate promene datuma koji su bili vezani za antifašističku posleratnu tradiciju – menjaju se i uvode novi državni praznici, 20. oktobar se čak pomera u zavisnosti od posete ruskih državnika, a kao eklatantan primer navodite promenu stalne postavke Vojnog muzeja na Kalemegdanu kojoj se dodaje četnički pokret?

To je zanimljiva tendencija u mnogim muzejima u Srbiji, da se na postojeću postavku o NOB iz jugoslovenskog perioda, koja uglavnom tamo stoji od otvaranja muzeja, jednostavno nalepe četnici. Nije u pitanju neki novi pristup predstavljanju istorije u muzeju u stilu Kuće terora, koja je u Srbiji bila prisutna samo u putujućoj izložbi U ime naroda!, već se te stare postavke ne menjaju. Njima se, pored četnika, dodaju i devedesete godine, po istom principu nalepljivanja, što je slučaj u Vojnom muzeju i na Kadinjači, gde je postavljena trajna izložba o NATO bombardovanju SR Jugoslavije.

Transformacija sećanja na rat direktno je povezana s narativom o srpskom narodu i državi kao žrtvama komunizma. Poznata je teza Dobrice Ćosića o Srbima kao pobednicima u ratu, a gubitnicima u miru. Zavodljiva je, zar ne?

Da. Interpretacija svih ratova svodi se na kategorije herojstva i viktimizacije srpskog naroda.

Kuda ova revizionistička perspektiva vodi Srbiju?

Nemoguće je zamisliti da se današnje politike zasnivaju na bilo kakvom emancipacijskom nasleđu. Jednostavno, kakav nam je režim takve su nam i vrednosti politike sećanja. Iz rehabilitacije poraženih snaga Drugog svetskog rata i slavljenja uloge srpskih vojnih i paravojnih snaga u ratovima 1990-ih možemo i da zaključimo kakve su to vrednosti.

Ne sme se negirati da je posleratna komunistička vlast vršila odmazdu i nad nevinim ljudima. U šta se, međutim, rehabilitacija pretvorila u Srbiji?

Rehabilitacija nepravedno osuđenih je mehanizam tranzicione pravde. U Srbiji, kad su se donosili zakoni o rehabilitaciji, oni nisu bili ni zamišljeni tako već da se rehabilituje poražena strana Drugog svetskog rata pod izgovorom brige za nevine žrtve komunizma. Stoga je sudska rehabilitacija po tim zakonima iz 2006. i 2011. alat i ogledalo službene politike sećanja i hegemonih narativa u društvu.

Kako je reinterpretacija politike sećanja na Drugi svetski rat uticala na najnoviji rat na tlu bivše Jugoslavije i njeno razaranje?

Sećanje na Drugi svetski rat bilo je ključna referenca tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji, posebno između Srbije i Hrvatske, ali su se diskusije vodile i 1980-ih.

Istoričarka Olga Manojlović Pintar govorila mi je u jednom intervjuu o nespremnosti većine javnosti da o prošlosti debatuje izvan egocentrične perspektive žrtve, dodajući da smo “već više od četvrt veka svedoci pokušaja rehabilitacije fašizma i nacionalsocijalizma”. Slažete li se?

Apsolutno.

Milivoj Bešlin istorijski revizionizam vidi samo kao jedan od nosećih stubova nacionalističke ideologije jer prošlost, ili slika o njoj, pruža legitimacijsku osnovu za savremenost. Uočavate li u novim zbivanjima u Srbiji zaoštravanje ovog narativa?

Da, definitivno. Kriza demokratije i jačanje takozvanih hibridnih režima autokratija sa demokratskim primesama prouzrokovali su jačanje fokusa političkih zvaničnika na politiku sećanja. Poslednjih nekoliko godina svedoci smo zaoštravanja vrlo agresivnog etnonacionalističkog diskursa u sferi politike sećanja. Dovoljno je pogledati državnu glorifikaciju Vojske Jugoslavije u ratovima 1990-ih ili govore na bilo kojoj od novonastalih komemoracija, poput Operacije Oluja ili Košara. Agresivni borbeni narativ govori o snazi Srbije za buduće bitke i o tome kako Srbija više nikad neće dozvoliti nekome da je ponižava, i to je vrlo opasno.

Zašto su savremeni srpski istoričari koji se suprotstavljaju ovakvom agresivnom nacionalizmu malobrojni?

Problem nije u tome što su istoričari koji promovišu hegemone narative većina. Naprotiv, kad je u pitanju Drugi svetski rat i socijalistička Jugoslavija, to je samo nekolicina profesionalnih istoričara, u čijem se radu ogleda državni istorijski revizionizam koji rehabilituje četnički pokret i demonizuje Jugoslaviju. Naravno, ovde ne govorim o paraistoriografiji, koje ima mnogo više. Međutim, ono što su oni imali tokom prve decenije nakon 2000. jeste stalni pristup medijima, izdavanje mnogobrojnih knjiga, kao i pozicije u nekim državnim telima koja su se bavila ovim temama, poput istraživačkih komisija. Pored toga, tu je i lična i politička motivacija i posvećenost da se učestvuje u projektima revizije istorije 20. veka. Kad su u pitanju nacionalizam i mitologizacija srpske istorije, to je već decenijama neprekidna značajna paradigma u društvu i ona uvek nalazi dovoljno svojih istoričara.

Tekst je prenet iz Novog magazina.