Biti manjina

Piše: Jovica Aćin. Izvor: Novi magazin

Manjinska književnost nije književnost na nekom manjinskom jeziku nego je pre književnost koju manjina stvara u većinskom jeziku/Žil Delez

S obzirom da su priče bile takoreći jedino što je Kafka objavio za života od svojih književnih radova, shvatao je sebe prvenstveno kao pripovedača. Romaneskni projekti su mu retko padali na pamet. O tome nam svedoče njegova pisma, kao i dnevnički zapisi. A i njegovi romani, kad se zagledamo u njih, prilično nalikuju pripovedačkim zbirkama u kojima se srećemo s nizanjem priča sa istim junakom i likovima koji se manje ili više ponavljaju. Uostalom, i to je prihvaćena romaneskna vrsta dela, ali to ne znači da Kafka kao pripovedač, u tadašnjem izdavačkom i čitalačkom moru u kojem roman, u najmanju ruku već vek i po ili dva drži primat, nije u izvesnoj meri i izvesnom smislu potpuni stranac, a svakako je u manjini. Taj manjinski položaj poprima presudniji izraz u činjenici njegovog jezika i, uopšte, kulturne tradicije i situacije u kojoj se Kafka nalazi u Pragu. Njegov položaj je, u najmanju ruku, trostruko manjinski: jezik i kultura su mu nemački, etnički je Jevrejin, živi u Pragu, koji je u tom trenu treći po veličini grad u Austrougarskom carstvu. Zatim se sve to udvostručava: za njega je, sam kaže, nemački jezik tuđi jezik (zapravo bi trebalo da mu je bliži jidiš), i on koji nemački jezik savršeno poznaje uvek je prožet svešću da piše na tuđem jeziku, zatim nikad se ne oseća dovoljno Jevrejinom (ni u jednom od svojih pripovednih tekstova nije ispisao reč „Jevrejin“) i vidi sebe kao stranca u jevrejskoj zajednici, naposletku, Prag doživljava na stotinu načina kao svoju tamnicu, oseća ga kao mesto koje ga paralizuje i stalno je planirao da pobegne iz njega. Najzad će ga i napustiti, ali samo da bi drugde ubrzo umro. Taj uticaj višestrukog manjinskog položaja prisutan je i u onome što je pisao. U tim pričama postoji, reklo bi se dok izbegavamo da kažemo ma šta konačno i neopozivo, neka mračna lucidnost, koju svako ko ih čita ne može a da je ne zapazi, i koja im obezbeđuje trajnost. Mogli bismo reći da je takva lucidnost upravo efekat manjinskog položaja u svakom njegovom prethodno navedenom smislu. Uz sve to možemo i da uočimo i da tama te lucidnosti preovlađuje u pričama koje je napisao do trenutka prvih simptoma tuberkuloze sa iskašljavanjem krvi, kao što su „Presuda“ (priča napisana za noć, kad je Kafka imao 29 godina i s tom pričom on zapravo postaje onaj Kafka koga danas poznajemo) i „U kaznenoj koloniji“, pa i u priličnoj meri u „Preobražaju“, a da se taj mrak ublažava, ali i lucidnost intenzivira u pričama napisanim potkraj života, „Umetnik u gladovanju“, „Pevačica Jozefina“ i „Zdanje“, čiji meditativni delovi su, pri tome, bez premca u svetskoj književnosti.

Žil Delez, koji je zajedno s Feliksom Gatarijem napisao nekako danas zanemarenu ali ipak provokativnu i dalekosežnu knjigu Kafka: Za manjinsku književnost, ističe element deteritorijalizacije u Kafkinom pripovedanju. Granice se gube. Obrisi su sve maglovitiji. I jednom strogo definisana teritorija se rastače. Kafka dovodi u ćorsokak dotadašnji pristup praških Jevreja pisanju. Jevreji su svoj opstanak uvek povezivali s pismom. A sad je odjednom, s Kafkom, njihova književnost postala nešto nemoguće. Kako da pišu drukčije, kako da pišu na nemačkom jeziku, kako uopšte da pišu? Njihovo pisanje je onemogućeno zbog onog što su izbegavali da priznaju, naime da je njihova nacionalna svest, bez ikakve sumnje potiskivana, pa i otuda kolebljiva i neizvesna, nalazila svoju povlašćenu teritoriju upravo u književnosti. Kafkino iskustvo pisanja sad im je snažan znak oduzimanja svake druge mogućnosti osim da pišu na tuđem jeziku, na nemačkom. I to ih udaljava od češke teritorijalnosti. Istovremeno, svest o nemogućnosti da pišu na nemačkom deteritorijalizuje nemačku zajednicu u Pragu, jer nemački jezik je za tu manjinu izloženu više ili manje vidljivoj opresiji, a koja govori jezik odsečen od žive mase zapravo samo veštački jezik, nametnut, ili kao što se kaže „papirni jezik“. Jevreji su pak samo deo te manjine i u isti mah isključeni iz nje. Nemački jezik je u Pragu, ukratko, zaključuje Delez, deteritorijalizovani jezik. Njegova teritorija je tu, ali kao i da nije tu. Upravo Kafkino iskustvo s nemačkim jezikom to nedvosmisleno posvedočava. Otuda njegova jezička preciznost i njegova neverovatna sposobnost da nemački jezik odjednom progovori kao univerzalan. Njegove priče izazivaju podjednaku onespokojavajuću neobičnost u svim kulturama. U Evropi, Aziji, Africi, Americi… Napisane na nemačkom jeziku, njegove priče su u temeljnom smislu svetske. Kao pripovedač iz manjinskog položaja, on je, na kraju krajeva, sam. Opkoljen je sopstvenom samoćom. Usamljeni istraživač sopstvenog i našeg položaja u svetu koji nas okružuje i koji bi sve da teritorijalizuje. Samoća se multiplikuje. Njegovi likovi u pričama gube svoju subjektnu individuaciju. Često se promeću samo u jedno slovo ili u neku životinju, u miša, u majmuna, u psa, u konja, u bubetinu, ali najčešće neodređenu, to jest u čoveka koji se animalizuje. Pripovedanje, da, ali to nije više ređanje iskaza do čijeg nam je smisla jedino stalo nego proces iskazivanja koji se odvija, prelazeći iz priče u priču, iz fragmenta u fragment. To je poput snevanja. Ali to i dalje jeste stvarnost, koja se događa kao san, neprekidno ostajući stvarnost.

Jovica Aćin (Zrenjanin, 1946) je esejista, pripovedač i prevodilac. Jedan je od najznačajnijih savremenih srpskih pisaca. Dobitnik je mnogih književnih nagrada, između ostalih, Andrićeve nagrade za „Dnevnik izgnane duše“, nagrade „Dušan Vasiljević“ za „Mali erotski rečnik“ i Njegoševe nagrade za roman „Srodnici“. Kao izuzetan prevodilac sa nemačkog, francuskog i engleskog jezika, Aćin je na srpski jezik preveo celokupno delo Franca Kafke, koga smatra najznačajnijim piscem 20. veka. Esej „Doktor pripovedanja“ o Kafki biće objavljen u Ediciji „Nova misao“ KCV „Miloš Crnjanski“.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.