Jug Španije: Al Andaluz – na raskršću kultura

Piše: Ivana Dukčević

Kada sam zatvorila prozor i kockice se u glavi posložile, shvatila sam da je čovek u kolima bio Marokanac na privremenom radu u zapadnoj Evropi i kao mnogi njegovi zemljaci u tom periodu vraćao se kući na zasluženi godišnji odmor. Pravac ka mestu i luci po imenu Alhesiras nešto južnije od Gibraltara, odakle trajekti svakog dana za nešto manje od jednog sata stižu do Maroka ustvari je bio predmet njegovog pitanja. Španski Alhesiras u arapskom originalu izgovara se Al-džazira i ima isto značenje kao i naziv popularne katarske TV stanice. Zbog toga je ime zvučalo poznato. Imenica “al-džazira” na arapskom znači “ostrvo” i najčešće se kao izraz odnosi na Arabijsko poluostrvo, ali je Al-Jazeir (Al-džazeir) i ime države – Alžir. Tridesetak kilometara južno od Alhesirasa nalazi se mesto Tarifa. Iako mnogi pogrešno misle – Tarifa, a ne Gibraltar (Britanska prekomorska teritorija) najjužnija je tačka Španije. Luka u Tarifi omiljena je među turistima koji tokom letovanja u Španiji kreću na jednodnevni izlet ka tajnovitom Tandžiru, u Maroko. Za pola sata brodom prelaze Gibraltarski moreuz – u najužem delu širok samo 14 kilometara, i makar na jedno popodne stupaju na tlo Afrike.

Zbog činjenice da su Mavari – Arapi poreklom sa Bliskog istoka pristigli iz severne Afrike, vladali velikom većinom Iberijskog poluostrva više od sedamsto godina, imena mnogih pojmova, gradova i većine reka centralne i južne Španije u stvari su arapskog porekla. Ako naziv nekog grada ili oblasti Španije (i susednog Portugala) počinje prefiksom “Al” (arapski član ispred imenice), a reka sa “Guad” (arapski naziv za korito reke), vrlo je verovatno da potekao od Mavara. Slično balkanskim turcizmima, reke Gvadijana, Gvadalkivir i Gvadalhorse, gradovi Almerija, Almedina, Gvadalahara, ali i palata Alhambra i Albaizin (u Granadi), kao i region Alpuharas i poluostrvo Gibraltar, nazivi su arapskog porekla.

Osim jezika, tokom vekova Mavari i njihova kultura duboko su se ukorenili u kulturu i običaje južne i centralne Španije, kroz arhitekturu kuća, pesmu i igru – flamenko i stil života, uopšte. Irigaciju zemljišta u poljoprivredi i mlinove (izum iz Kine koji je postojao u drevnoj Persiji), prvi put su na tlu Evrope upotrebili Mavari u Andaluziji. Ostaci arapskih mlinova iz IX veka – golemi drveni točkovi na kamenoj osnovi, i danas tavore u trščanom mulju širokog zamućenog korita reke  Gvadalkivir u Kordobi, stotinak metara od antičkog rimskog mosta. Mavari su u Španiji prvi put na tlu u Evrope zasadili badem – mleli ga i od njega pravili marcipan, kao i persijsko povrće – spanać, koji je prema jednoj verziji ostatak tadašnje hrišćanske Evrope nazivao “ispanak” (“špansko“), iako postoje i druge tvrdnje o poreklu reči – od persijskog “aspānākh” što znači “zelena ruka”.

Nakon antičkog perioda i duge vladavine Rimljana, Španiju su naselila germanska plemena. U severnom delu živeli su Vizigoti – budući Španci, dok su jugoistok Španije osvojili Vandali koji iza sebe za par vekova vladavine nisu baš mnogo toga ostavili. Osim što su bili poznati po pljačkanjima i upadima u gradove, zbog čega se i danas pojam „vandalizam“ vezuje za njih. Kada je godine 711, mavarski vojskovođa Tarik Ibn Zijad iz Afrike sa vojskom prešao moreuz, popeo se uz neobičnu stenu i sagradio tvrđavu nazvavši mesto po sebi Džab-al Tarik – Gibraltar  tj. “Tarikova planina”, on a kasnije i njegovi naslednici vrlo brzo uspeli su da poraze Vandale. Zemlju koju su osvojili nazvali su po starosedeocima Al-Andalus, od gotskog “Vandal-lots” tj. “Zemlja Vandala”, samo se „v“ u imenici „Vandal“ nekako izgubilo. U poređenju sa petsto godina vladavine Turaka na Balkanu, Mavari su ovim prostorima pohodili sedam vekova i od Andaluzije – naročito u periodu između IX i XIII veka – stvorili centar nauke i kulture – literature, umetnosti, medicine i poljoprivrede – čitave Evrope. U Andaluziju, zemlju prosperiteta za veliku većinu njenog stanovništva – Arape, Jevreje i hrišćansku manjinu, dolazili su učeni Evropljani onog vremena kako bi se upoznali sa najnovijim naučnim i drugim otkrićima, ali i zaboravljenim literarnim delima antike prethodno naučivši arapski, u to vreme – najpopularniji strani jezik Starog kontinenta.

U vreme kada je u srednjovekovnoj Evropi, Crkva zabranjivala izučavanje klasičnih, filozofskih dela antike, u Al-Andaluzu Mavari su na arapski prevodili Aristotela. Danas deluju gotovo nestvarno francuski dokumenti iz XI veka, koji otkrivaju prepisku između lokalnih biskupa i pape gde se prvi pismeno obraćaju vrhovnom poglavaru žaleći se na to da sve više učenih ljudi uči arapski kako bi moglo da čita mavarske knjige, i da ima slučajeva da se preobraćuju u islam. Osim hrišćana, i jevrejsko stanovništvo Al-Andaluza pod vlašću Mavara i njihovih zakona uživalo je mnoge povlastice, sve dok se vremena nepovratno nisu promenila.

Tokom srednjeg veka, mavarska kultura Andaluzije bila je na izuzetno visokom nivou. Kada su Španci rekonkistom krenuli sa osvajanjem Španije od Mavara (Reconquista – španski vojni pohodi između VIII i XV veka, za ponovno osvajanje teritorija današnje Španije od Mavara) i vojno ih porazili, nisu ni izdaleka znali o medicini, geografiji, irigaciji ili primenjenom zanatstvu koliko su mogli da pročitaju u arapskim knjigama i vide na licu mesta. U IX veku, pod vlašću Mavara glavni centar Al-Andaluza – Kordoba važio je za najprosperitetniji grad čitave Evrope. Nekolicina visokih španskih dostojanstvenika, izlažući se riziku od kazne molili su tada čuvenog Velikog inkvizitora i vrhovnog katoličkog kardinala Sisnerosa (Cisneros, XV vek) da nakon isterivanja Mavara iz Španije na lomači ne spali sve mavarske knjige – naročito ne one persijske iz oblasti medicine, jer će sa njima nestati i svo znanje do tada nepoznato Evropljanima. Zbog velikog broja zadivljujućih kulturno-istorijskih spomenika, osim Madrida i Barselone kao najvećih gradova zemlje najposećeniji deo Španije je sunčana Andaluzija, gde u najpoznatijim centrima: Sevilji, Kordobi, Granadi i u njihovoj okolini još uvek vremenu odolevaju nekadašnje mavarske građevine – romantične istočnjačke palate koje su španski monarsi po rekonkisti prisvojili i uz izvesne dodatke preuredili za sebe.

Pre nego što su početkom XVI veka i poslednji Mavari proterani iz Andaluzije, ponuđeno im je da se pokrste i pređu u katoličanstvo (oni koji su pristali, dobili su pogrdan nadimak – Moriskos). I jevrejsko stanovništvo Španije bilo je primorano da se pokrsti, ili zauvek napusti Andaluziju. Najveći broj Jevreja otplovio je ka istoku i naselio se u tada kosmopolitskom Istanbulu, ali i u Veneciji gde je zbog velikog broja izgnanih iz Španije na severoistoku ostrva, u Kanaređu osnovan prvi jevrejski geto ikada (od italijanskog: ghetto). Mavari su mahom izbegli na jug. Prešavši moreuz, jedan deo njih naselio je današnji Maroko – zemlju u kojoj je i danas na svakom koraku vidljiv uticaj mavarske – španske, andalužanske arhitekture. Zanimljivo je da mnogi misle da je obratno.

Odlomak iz knjige “Umetnost putovanja”. Ivana Dukčević je fotograf i putopisac, kreator samostalnih putovanja i autor stranica Umetnostputovanja.rs