Jugoistočna Turska - da li ste čuli za Göbeklitepe, najstariji hram na svetu?

Nalazište Göbeklitepe (ili Göbekli Tepe) imalo je sreću u nesreći. Još 1963, arheolozi iz Sjedinjenih Američkih Država pronašli su ovo mesto samo 15 km od grada Šanliurfe (Urfe) na jugoistoku Turske (50 km od granice sa Sirijom), i zbog kamenih oblika nalik krstu i nedovoljno detaljnog istraživanja pomislili da verovatno pripada vizantijskom groblju ili krstašima koji su tokom srednjeg veka ovuda krstarili uzduž i popreko na putu do „Svete zemlje“. Trideset godina kasnije, nemački arheolog Klaus Schmidt koji je istraživao ovo područje odlučio je da ponovo zaviri u zapostavljeno nalazište u saradnji sa Arheološkim muzejem Šanliurfe. Kada je otkriven njegov pravi značaj, vest je izazvala potpuno zaprepašćenje - pronađen je najstariji hram na svetu, stariji nego bilo koji pre njega, a istorija ljudskog roda i njegovih prapočetaka u Mesopotamiji trebalo bi da se revidira.

Fotografije: Ivana Dukčević, privatna arhiva

Piše: Ivana Dukčević

Nekoliko puta, starost ostataka proveravana je uz pomoć radioaktivnog ugljenika C-14, i svaki put je dobijen isti rezultat – hram datira iz vremena od pre oko 11.500 godina. Stounhendž u Engleskoj, na primer, koji je nalik ovom hramu ali mnogo svedeniji, više je nego dvostruko mlađi, a naš Lepenski vir na primer, 2000 – 4000 godina mlađi. U vreme podizanja hrama Gobeklitepe u Maloj Aziji, Evropom je vladao neolit – mlađe kameno doba, obrada kamena bila je na najprimitivnijem nivou, živelo se u pećinama. Poljoprivreda i grnčarstvo još nije postojalo. Ko bi pomislio da su duž žitnih polja severozapadne Mesopotamije – na nadmorskoj visini od 760 metara anadolske visoravni, na mestu gde je utvrđeno da je čovek posadio prva polja pšenice ikada, mnogo pre podizanja kuća za stanovanje nastali prvi hramovi sa totemima praistorijskih lovaca-sakupljača. Njihov cilj bio je da gazele, njihov omiljeni i najčešći predmet potere, sa svih strana okruže i nateraju u beg u smeru vrtača ovih brda, gde bi se plen našao okružen lovcima i bez izlaza. Radi uspešnog lova, podigli su ovaj hram.

Osnovni oblici koji čine ovaj hram su stele, megaliti u obliku slova T visine 3 do 6 metara i težine nekoliko tona. Nalik Stounhendžu, poređani su pretežno u krug, ima ih nekoliko ali je njihova obrada – iako hiljadama godina starija, mnogo savršenija od onog u Engleskoj. Na kamenim blokovima visine nekoliko metara, vide se reljefni prikazi životinja koje su ljudi lovili i koje su živele na prostorima jugoistočne Turske: gazele, lisice, divlji vepar, veliki varan – gušter dužine metra (postoji i danas), eufratska kornjača, ptice, zmija, lav i bik. Za jednu kamenu ploču ustanovljeno je da predstavlja najstariji prikaz čina porođaja na svetu, a za neke blokove oblika slova T da su figure tadašnjih lovaca, sa opasačem u središnjem delu menhira.

Arheološko nalazište Gobeklitepe bilo je zatvoreno za posetu tokom dve godine zbog postavljanja specijalnog zaštitnog krova, i ponovo otvoreno u februaru 2018. Među retkim strancima, Gobeklitepe smo posetili mesec i po dana nakon otvaranja kada je kilometar od nalazišta postavljen parking kraj kojeg se još podizala pomoćna zgrada za restoran i suvenirnicu, i dovršavale rampe za ulaz, a ulaznice još nisu naplaćivane. Iza rampe, radnici su užurbano asfaltirali put do samog nalazišta do kojeg smo krenuli pešice obronkom brda, livadama kraj mašina za asfaltiranje. Razlog užurbanog rada bila je i delegacija UNESCO-a koju su ovde očekivali i koja je u julu iste godine trebalo da odobri da se Gobeklitepe po hitnom postupku nađe na listi svetske kulturne baštine – što se i dogodilo.

Na samom lokalitetu, dva natkrivena dela kompleksa mogu se videti samo odozgo – duž kružne staze za posetioce koje povrh brda okružuju maslinjaci. U postavci muzeja na lokalitetu, moguće je videti znatnu razliku između prve pšenice ikada, koja je posađena na ovim prostorima, i današnje. Većina eksponata sa lokaliteta, nalazi se u okviru postavke odličnog Arheološkog muzeja u Šanliurfi. Osim nalazišta Gobeklitepe, u okolini Šanliurfe tokom poslednjih nekoliko godina pronađeno je još nekoliko veoma sličnih, neverovatno modernih praistorijskih kompleksa koji su potpuno zbunili naučnike. Zbog izuzetnog značaja za istoriju civilizacije, mnoge od njih arheolozi za sada još drže u tajnosti, ali je ime jednog – Nevali Čori, nekako ipak dospelo do naslovnih strana.

Odlomak iz knjige “Umetnost putovanja”, u izdanju Samizdata B92.

Ivana Dukčević je magistar primenjenih umetnosti, fotograf i putopisac, kreator samostalnih putovanja i autor stranica https://umetnostputovanja.rs/