Park prirode „Golija”

Vlada Republike Srbije donela je Uredbu o zaštiti (2001), kojom se područje planina Golija i Radočelo stavlja pod zaštitu kao Park prirode „Golija” i upravljanje zaštićenim područjem poverava Javnom preduzeću za gazdovanje šumama „Srbijašume” Beograd.

Golija pripada geografskoj i visinskoj oblasti Starog Vlaha i predstavlja planinsko razvođe mnogih reka. Prema nekim tumačenjima ime je dobila po nepreglednim pašnjacima i goletima, a istovremeno njeno ime asocira na golem planinski masiv (Golijat), koji natkriljuje na jugu Sjenicu, Novi Pazar na jugoistoku, na istoku Rašku i severoistoku Kraljevo, a u svojim nedrima čuva Ivanjicu. Golija je okružena planinama: Jelica, Kopaonik, Čemerno, Radočelo, Javor, Zlatar, Jadovnik i visoravni Pešter, a ograničena dolinama Ibra, Raške, Ljudske reke, Moravice i Studenice.

Park prirode „Golija” stavljen je pod zaštitu radi očuvanja: vrednosti šumskih ekosistema; raznovrsnosti predela i izvanredne lepote pejzaža; kulturnih dobara i njihove okoline (manastir Studenica i manastir Gradac); trajnosti i kvaliteta osnovnih prirodnih resursa (vode, zemljišta i biljnog pokrivača), biološke raznovrsnosti retkih, endemičnih i reliktnih vrsta; geonasleđa, predstavljenog neobičnim i atraktivnim oblicima reljefa i brojnim vodenim objektima i pojavama u vidu izvora planinskih vodotoka i tresavskih jezera.

Park prirode sa svojim prirodnim i stvorenim vrednostima zadovoljio je u potpunosti kriterijume za nominovanje za rezervat biosfere po programu MAB-a (Program „Man and biosphere” – „Čovek i biosfera”), tako da je deo Parka prirode „Golija” odlukom Komisije UNESCO-a, oktobra 2001. godine proglašen za Rezervat biosfere „Golija-Studenica” (površine 53.804 ha).

Rezervat biosfere određuje nacionalna vlada i on mora da zadovolji određene kriterijume i ispuni definisane uslove da bi bio primljen u mrežu međunarodno priznatih rezervata biosfere u okviru UNESCO-vog programa „Čovek i biosfera” (MAB program je zakonski okvir za svetsku mrežu rezervata biosfere). Da bi jedno područje bilo predloženo za rezervat biosfere neophodno je da: predstavlja veći biogeografski region, uključujući i različite stepene ljudske intervencije u njemu; obuhvata predele, ekosisteme i vrste koje se štite; omogući implementaciju principa održivog razvoja; ima veličinu koja omogućava ispunjenje tri funkcije i ima odgovarajući sistem zoniranja.

Rezervat biosfere treba da ispuni tri komplementarne funkcije: funkciju zaštite (zaštita predela, ekosistema, vrsta i genetičke raznovrsnosti), funkciju razvoja (ekonomski i društveni razvoj baziran na principima socio-kulturne i ekološke održivosti) i funkciju podrške (naučno-istraživački rad, praćenje stanja, obrazovanje i razmena informacija u oblasti zaštite prirode i životne sredine i razvoja na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou).

Goliju krasi prostranstvo šumskog pokrivača. Naročito su zastupljene bukove šume. Neki delovi ovih šuma imaju karakter prašume. Golija je naša najšumovitija planina, sa najvećim i najboljim šumskim kompleksima. Njene južne padine obrasle su prostranim livadama i pašnjacima. U smrčevim šumama očuvale su se tresave kao specifični i osetljivi ekosistemi.

Golija zajedno sa planinom Tarom predstavlja refugijum tercijalne flore u Srbiji i značajna je kao centar genetske, specijske i ekosistemske raznovrsnosti na Balkanu i u Evropi. Floristički biodiverzitet Golije gradi oko 900 taksona biljnog sveta, od toga 729 vrsta vaskularnih gljiva, 40 vrsta mahovine, 117 vrsta i varijeteta algi. Poseban značaj u flori imaju endemične i reliktne vrste, kao i vrste koje su postale ugrožene.

Među očuvanim prirodnim retkostima izdvaja se reliktna i endemična drvenasta vrsta planinskog javora (Acer heldreichii), koji je sinonim za floru Golije.

U Srbiji se najlepše i najočuvanije zajednice sa gustim populacijama planinskog javora nalaze na Goliji. Pored javora, poseban floristički značaj ima zelenika (Ilex aquiifolium), kao i endemične vrste: Alyssum markgrafii, Alyssum jancheni, Pancicia serbica, Viola elegantula i Verbascum adamovicin.

Vrste Pančićeva bedrenica (Pancicia serbica) i Adamovićeva majčina dušica (Thymus adamovicii) imaju obeležje lokalnog endemita i vrste su od međunarodnog značaja za očuvanje biodiverziteta.

Značajni botanički lokaliteti su: Dajićko jezero, Košaninova jezera, Tresava na Belim vodama, Palež, Jankov kamen, Ljute livade, Vlaški most, Karalići, Izubra, Bojevo brdo, Devojačka voda, Odvraćenica, Biser voda-Vranji krš-Lisa-Borje.

Golija je planinski masiv velike biološke raznovrsnosti, tj. jedan od važnih evropskih centara ornitološke specijske i genetičke raznovrsnosti.

Ovde je do sada zabeleženo 45 vrsta ptica koje spadaju u grupu prirodnih retkosti i registrovano je oko 90 vrsta kandidata za Crvenu knjigu ptica Srbije, kao i 22 vrste sisara i autohtone rase i sorte domaćih žiivotinja i biljnih kultura.

Geonasleđe Golije predstavljeno je neobičnim i atraktivnim oblicima reljefa i brojnim vodenim objektima i pojavama u vidu izvora planinskih vodotoka i tresavskih jezera.

Posebna kulturno-istorijska vrednost Golije je manastir Studenica, osnovan krajem XII veka, kao glavna zadužbina rodonačelnika dinastije Nemanjića, Stefana Nemanje, da bi vremenom postao najznačajniji duhovni centar nove srpske srednjovekovne države i imao najveći uticaj na društveni i kulturni razvoj zemlje. Često je razaran i nanovo obnavljan. U 12. i 13. veku u kompleksu manastira se nalazilo 13 crkava sa pratećim objektima, od kojih su do danas ostale očuvane dve: Bogorodična crkva i Crkva Sv. Joakima i Ane. Manastir Studenica, nesporno, jedna je od najvrednijih građevina u stvaralaštvu srpskog naroda i jedno od najznačajnijih središta srednjovekovnih zbivanja. Duže od 30 godina svojim vrednostima prelazi granice naše države i nalazi se na UNESCO Listi svetske vredne kulturne i prirodne baštine (od 1986. godine).

Manastir Gradac, podignut 1268. godine, zadužbina je kraljice Jelene Anžujske, francuske princeze i žene kralja Uroša. Prisustvo ove obrazovane žene na srpskom dvoru bilo je od velikog uticaja na obrazovanje i kulturu u Srbiji. Pri manastiru je osnovala prvu devojačku školu u kojoj su se obrazovale srpske plemkinje. Predanja i zapisi govore o tome da je kralj Uroš I naložio sadnju jorgovana duž obale Ibra, da bi se ulepšao predeo u čast dolaska kraljice Jelene. Time se i danas objašnjava prisustvo jorgovana u klisuri reke Ibar. Manastir Gradac u arhitektonsko-konstruktivnom smislu, sa Crkvom Svetog Blagoveštenja, jedinstveno je delo srednjovekovnog srpskog graditeljstva. Nikada, ni pre ni posle Blagoveštenskog hrama, nije ponovljen tako skladan spoj zapadnogotskih elemenata i istočnovizantijske arhitekture.
Upravljanje PP „Golija” ostvaruje se preko šumskih gazdinstava „Golija” Ivanjica, „Stolovi” Kraljevo i „Šumarstvo” Raška, odnosno poslove upravljanja zaštićenim područjem obavlja Radna jedinica „Park prirode Golija”.

Centar za posetice na Belim Vodama izgrađen je zajedničkim sredstvima upravljača, odnosno JP „Srbijašume”, Ministarstva za zaštitu prirodnih bogatstava i životne sredine (rekonstrukcija lugarske kuće 2003) i Ministarstva turizma (u okviru Nacionalnog investicionog plana 2006-2007. godine).

Gordana Jančić, dipl. inž. šum.

O rezervatima biosfere

Rezervati biosfere su područja kopnenih i obalskih/morskih ekosistema koja su međunarodno priznata UNESCO-vim programom „Čovek i biosfera”. Njihov zadatak je da razreše jedno od najvažnijih pitanja sa kojima se svet danas suočava: kako pomiriti očuvanje biodiverziteta sa potrebom za ekonomskim i društvenim razvojem i održavanjem pripadajućih kulturnih vrednosti.

U svetu danas postoji 686 rezervata biosfere u 122 zemlje.