‘Valter brani Sarajevo’, filmska priča koja traje pola vijeka

Piše: Jasmin Agić

Vjerovatno najpoznatiji film Hajrudina – Šibe Krvavca Valter brani Sarajevo ima posebno mjesto ne samo u analima bosanskohercegovačke i jugoslovenske kinematografije, nego i u imaginariju mnogih generacija stanovnika Sarajeva. Taj je film, danas se to može reći bez imalo sumnje, ostavio dubok i neizbrisiv trag ne samo u odrastanju mnogih Sarajlija, već je na svojevrstan način oblikovao i identitet grada i njegovu poluvijekovnu historiju.

Krvavac, po mnogim elementima svoje filmske poetike, bio je režiser daleko ispred svog vremena, a najviše po svom sineaističkom prosedeu koji je uspješno “mirio“ domaće, jugoslovenske, teme s hollywoodskim načinom filmskog predstavljanja. Suština njegove filmske poetike bila je fokusirana na dinamičnom predočavaju filmske fabule, a netipična, u pravilu spektakularna, upotreba određenih elemenata filmskog jezika od Šibe su načinili režisera prepoznatljivog izražaja. S mnogo otvorenih planova i širokih kadrova eksterijera, Šiba je bio prepoznat kao režiser koji izbjegava kamernu atmosferu, a pojačan melodramatski upotrebljavan patos njegove filmove činio je široko popularnim.

Dominiraju velike, masovne i spektakularne scene

Jedan od najblistavijih filmova njegovog opusa bio je Valter brani Sarajevo, film koji je bio svojevrsna simbolička stepenica u odrastanju generacija mladih Sarajlija. Špijunski film s elementima akcionog trilera, prepun eksplozivnih scena fabularne dinamike, Valter je bio neočekivano revolucionaran u promovisanju poetike partizanskog filma.

Dok su njegovi žanrovski prethodnici pažnju fokusirali na njegovanju partizanskog melodramatskog sentimenta, često insistirajući na površnoj tragičnosti glavnih junaka, Šiba je u Valteru stvari pomakako do neočekivanog mjesta. Središte njegove filmske priče o partizanskoj borbi protiv okupatora bila je intriga nadopunjavana elmentima filmske akcije, a veliki dio priče zauzimale su velike, masovne i spektakularne scene, faktički nikada prije viđene u jugoslovenskoj kinematografiji.

Filmski plan predstavljanja bio je neobičan u dva, za jugoslovensku kinematografiju, noviteta. Filmska fabula je bila predstavljana na način kako se gradila priča u američkim western filmovima, s mnogo ekspozicija i s minimalnom upotrebom interijera, a i kada je upotrebljavao prostore unutrašnjosti, Šiba ih je koristio kao jasnu dinamičku i značenjsku opoziciju s eksterijerima. Unutrašnjost je bila svedena na svoju kamernu dimenziju, kojom je pojačavao osjećaj intrigantnosti filmske priče, a tim je postupkom postizao efekat misterioznosti, neophodan za razvoj priče koja ima elemente špijunskog trilera. Druga velika stvar, koja je ostala i do danas upamćena kao Šibin neosporni doprinos u razvoju filmskog jezika jugoslovenske kinematografije, jeste njegova ekstravagantna i za ona vremena nepojmljiva upotreba specijalnih filmskih efekata.

Visperna, dovitljiva i raciom vođena ličnost

Ali, Valter je mnogo više od partizanskog westerna, kako je pomalo pežorativno opisivan dugo vremena. Njegova specifična poetika učinila ga je amblemom kinematografije koja se gotovo u potpunosti podredila proizvodnji ideološkog značenja. Glorificirajući partizanski pokret i borbu pripadnika Narodnooslobodilačke borbe protiv stranog okupatora, Šiba je u Valteru tu borbu, koja je u pravilu predstavljana s ideološkom ozbiljnošću, učinio prijemčljivom generacijama koje su Drugi svjetski rat pamtile posredno, iz priča, pripovijedanja i svjedočenja. Izgubivši kontinuitet neposrednosti, ideološka matrica se našla u opasnosti da bude kritički preispitivana, pa je na njeno mjesto postamenirana celuloidna, pomalo artificijelna i fikcionalizirana istina o borbi pokreta otpora i njemačkog okupatora.

Šiba je s Valterom napravio još jedan značajan pomak u razvoju ideološke slike na kojem je počivala matrica jugoslovenskog samoupravnog socijalizma. Shvativši, u pravom trenutku, da se društvo otvara za promjene i da su stare i okoštale slike, koje su simbolizirale borbu partizana protiv okupatora, postale neprimjerene novom vremenu, Šiba je u Valteru promovirao novi tip partizanskog heroja. To više nije figura antičkih dimenzija, koja nepokolebljivo juriša na neprijateljske falange, nego je visperna, dovitljiva i raciom vođena ličnost, spremna rješavati fabularne zagonetke korištenjem uma. Osim toga, Valter je zanimljiv i zbog pomjeranja mizanscena priče, jer prije, a čak ni poslije, grad, urbana sredina, nisu bili pozornica na kojima su se odvijale priče partizanskih epopeja.

S padom socijalizma Valter je izgubio kultni status, a njegova univerzalna priča više nije bila povezujući međugeneracijski element. U novom društvu, koje se silno nastojala obračunati s komunističkom prošlošću, poetika partizanskih filmova uopće, a samim tim i Valtera, bila je prokazana kao instrument državne ideologije. Novi društveni kontekst, novo vrijeme, novi običaji, novi način promišljanja svijeta donijeli su novi način sagledavanja estetskih dometa Valtera.

Film koji  glorificira pozitivne ljudske vrijednosti

Nakon krvave četvorogodišnje opsade Sarajeva, priča o partizanskim ilegalcima, koji se u Drugom svjetskom ratu bore protiv njemačkog okupatora, u najmanju ruku postala je deplasirana. Što je možda i razumljivo, jer se otvorila potreba da se umjetničkim, samim tim i filmskim, rječnikom opišu iskustva iz proteklog rata.

Uprkos svemu, Valter brani Sarajevo definitivno je veliki film, podsjetnik na slavno vrijeme bosanskohercegovačke i jugoslovenske kinematografije, filmska priča koja je uspjela nadživjeti svoje vrijeme i svoj ideološki definiran kontekst. To je film koji pripovijeda univerzalnu priču o borbi između dobra i zla i film koji  glorificira pozitivne ljudske vrijednosti.

Tekst je prenet sa portala Al Jaz\eera Balkans.