Prestonica kulture Srbije 2023: Čačak – Čudo na Moravi

Piše: Aleksandra Mijalković. Izvor: Novi magazin

Početak proleća u Čačku je obeležen veličanstvenim vatrometom u čast Čačanske Rodne – ali ne one voćke koja je proslavila ovaj grad, već istoimenog projekta čiji bi rezultati mogli da mu donesu još veći ugled i prepoznatljivost.

Krenimo iz početka. Čačanska Rodna je vrsta šljive nastala sredinom prošlog veka u Institutu za voćarstvo Čačak, ukrštanjem američke sorte Stenlej i domaće Požegače. Ovaj blagodatni plod, pogodan za sušenje i pravljenje rakije, postao je svojevrsni zaštitni znak grada na Moravi, i zato je razumljivo što njeno ime nosi i program kojim se Čačak ove godine predstavlja kao prva Nacionalna prestonica kulture.

Manifestacija je 21. marta otvorena multimedijalnim dramsko-muzičkim spektaklom Sve boje slobode na centralnom gradskom trgu, sa više od stotinu izvođača, uz direktan TV prenos. Nastupili su, pored ostalih, poznati muzičari poreklom iz Čačka: braća Teofilović, Biljana Krstić, Nenad Marić – Kralj Čačka… kao i glumci, plesači i drugi umetnici čije izvođenje je bilo deo priče koja se uporedo odvijala na ogromnom led ekranu, uvodeći posmatrače u predstojeće događaje Prestonice kulture Srbije 2023.

Ta zbivanja su tematski svrstana u četiri celine, čija su okosnica istorija, kultura, mentalitet i identitet. Prva – Na slobodi, ukazuje na slobodarski duh Čačana i kroz predavanja, izložbe i dramska dela predstavlja značajne umetnike, vojskovođe, sportiste, naučnike iz ovog dela Srbije, ali uključuje i jubilej kompanije Sloboda, industrijskog giganta koji već 75 godina doprinosi razvoju grada. Druga – Na raskršću, simbolizuje strateški položaj Čačka kao raskrsnice civilizacijskih puteva, istorije, naroda i kultura, duhovnog i profanog. Program – Na kaldrmi objedinjuje elemente urbane kulture i kulturne baštine, tradicije i modernosti, i otvara pogled u nove umetničke vizije. Najzad, celina – Na Moravi, odnosi se na dešavanja organizovana u javnim prostorima pored reke, ali se vezuje i za kolo i aerodrom koji nose njeno ime, za košarkašku halu na obali Zapadne Morave, za obnovu jezera i Ovčar banje. Najavljeno je ukupno 90 programa i više od 400 različitih događaja – izložbi, filmskih projekcija, književnih večeri, pozorišnih predstava, koncerata… sa 4.730 domaćih i stranih učesnika.

Ambiciozni projekat Ministarstva kulture pokrenut je s namerom da se kroz podršku lokalnim samoupravama pomogne razvoj kulture, i za ove namene je Čačanska Rodna dobila 300 miliona dinara iz državne kase i 240 miliona iz gradskog budžeta. Za Čačane je ovo prilika da pokažu svoja postignuća u raznim oblastima, ali i da ožive sećanje na srpske velikane rođene u njihovom gradu (slikarka Nadežda Petrović – ove godine obeležava se 150 godina od njenog rođenja, pesnici Vladislav Petković Dis i Branko V. Radičević, pisac Dragoslav Andrić, operska diva Radmila Bakočević, glumci Sonja Savić i Miodrag Radovanović Mrgud, muzičke legende Radomir Mihajlović Točak i Borisav Đorđević – Bora Čorba, filmski režiseri Puriša Đorđević i Miloš Radivojević, ali i doktor medicine Dragiša Mišović, matematičar Tatomir Anđelić i vojskovođe vojvoda Stepa Stepanović i Tanasko Rajić).

MUZEJ KOŠARKE: Manifestacija se zvanično završava 18. decembra, na Dan grada, otvaranjem Muzeja košarke, jer Čačak je mesto odakle je poteklo šezdesetak košarkaških reprezentativaca, i u kojem su rođene neke od najvećih legendi ovog sporta: Radmilo Mišović, Dragan Kićanović, Željko Obradović… Muzej će se nalaziti u obnovljenoj zgradi Sokolane (najstarijem sokolskom domu u Srbiji), izgrađenoj 1914.

Zašto su Čačani tako uspešni košarkaši? Priča se da ne mogu da promaše koš, ako prethodno operu ruke u Moravi, zato svaki trener loše pucače šalje da pre svake utakmice umoče šake u reku. Muzej košarke biće deo novog muzejsko-galerijskog kompleksa u centru grada, budućoj proširenoj pešačkoj zoni, u kojoj će se naći i Narodni (Zavičajni) muzej, Arhiv, Galerija Nadežde Petrović sa stalnom postavkom (sada je u toj zgradi policijska stanica) i budući Etnografski muzej, koji će biti smešten u obnovljenu kuću bogatog trgovca Vasilija Hadžića iz 1854, najstariju građansku kuću i prvu dvospratnicu u Čačku. Zdanje u kojem je Narodni muzej poznata je kao Jovanov konak, jer je pripadala Jovanu Obrenoviću, bratu kneza Miloša, a na fasadi se nalazi jedini sačuvani grb Obrenovića u Srbiji. U muzeju je, pored stalne postavke, do kraja marta velika retrospektivna izložba Večito, posvećena stogodišnjici rođenja velikana srpske i jugoslovenske arhitekture Bogdana Bogdanovića – jedan od njegovih spomenika baštini i ovaj grad.

Kulturno-istorijski kompleks u centru grada obuhvata i crkvu Vaznesenja Gospodnjeg, nekadašnji manastir Bogorodice Gradačke, zadužbinu župana Stracimira (brata Stefana Nemanje) iz 12. veka, jedan od četiri tzv. kraljevska manastira (za vreme Turaka pretvoren u džamiju, rušen… da bi ga 1834. Jovan Obrenović prepravio u crkvu), zatim rimske terme kod kultnog hotela Beograd (u stilu secesije podigao ga je industrijalac Ferdinand Kren, vlasnik gradske pivare), pa trg oko spomenika Nadeždi Petrović (rad Ivana Meštrovića, poklon gradu), Gimnaziju, osnovanu po nalogu Vuka Karadžića 1837, koja se u sadašnjoj zgradi iz 1912. (po projektu Dragutina Maslaća) nalazi od 1920-ih godina, i Kulturni centar, u kojem se nalazi jedan od najslavnijih fikusa u svetu, a svakako najveći u Srbiji.

Čačani su posebno ponosni na svoju biblioteku, Vladislav Petković Dis, za koju, otkad je preseljena u novo zdanje od 3.500 kvadrata, tvrde da je “najlepša i najveća pod jednim krovom u Srbiji, posle Narodne biblioteke u Beogradu”. Osnovana je 1848, i poseduje Sobu legata koja objedinjuje tri vredne zbirke: Milivoja i Božidarke Filipović, Jovana Davidovića i Siniše Paunovića. Te legate, koji su sad dobili veći izložbeni prostor, čine muzejski primerci rukopisa, stare, retke i minijaturne knjige i rečnici, lična prepiska sa savremenicima (Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Desanka Maksimović, Momčilo Nastasijević…) umetnički predmeti, nameštaj, kolekcionarski primerci i lične stvari darodavaca.

MUZIKA, FILM, FOTOGRAFIJA, HRANA: Za one koji već poznaju Čačak, titula Nacionalne prestonice kulture, osmišljena po ugledu na Evropsku prestonicu kulture, biće samo razlog više da tu češće dolaze na čuveno pečenje, još čuveniju šljivovicu i nezaobilazne krempite u jednoj od najstarijih gradskih kafana Car Lazar, osnovane 1883. Da od 28. marta do 26. maja svrate na tradicionalno, jubilarno, 60. pesničko okupljanje Disovo proleće, i poslednjeg dana manifestacije prisustvuju otvaranju prvog Muzeja poezije na Balkanu. Da proslave romsku sveticu Bibiju uz muziku, filmove i trpezu ovog naroda od 7. do 9. aprila (Bibijako Sastipe), a onda od 29. aprila do 25. maja da obiđu 21. Dane fotografije. Da od 31. jula do 8. avgusta uživaju u ambijentalnoj i etno muzici na 14. izdanju festivala Karusel, tokom leta prošetaju senovitim Košutnjakom, uz zvuke frule probaju gurmanluke na EtnoFestu, okupaju se u Moravi, ili pogledaju nove murale nastale na Danima urbane kulture, a u septembru posete omiljeni festival animiranog filma Animanima.

Posetioci koji će ovom prilikom prvi put kročiti u sedište Moravičkog okruga trebalo bi, pre nego što se upuste u bogat i raznovrstan program Čačanke Rodne, da saznaju više o prošlosti ovog grada, ljudima i zbivanjima važnim za razumevanje njegove današnjice. Uz pomoć turističkih vodiča, muzejskih kustosa i drugih čačanskih kreativaca radih da pokažu i objasne.

Najstariji tragovi naselja na području današnjeg Čačka potiču iz neolita ili mlađeg kamenog doba (oko 5500. do 3200. godine p.n.e.), pa iz bronzanog doba – uglavnom humke, a od njih su najznačajnije one iz Atenice, gde su oko 500. godine p.n.e. sahranjeni, kako se smatra, tribalski knez, a sa njim i njegova (žrtvovana) kneginja, saznajemo u Narodnom muzeju od kustoskinje Magdalene Petrović. Postavka iz tog perioda sadrži i vredan zlatni i srebrni nakit pronađen u grobnicama. Arheološki nalazi zatim vode do antičkog doba, od 2. do 5. veka, kad je ova oblast pripadala rimskoj provinciji Dalmaciji, i svedoče da su tu postojala mnogobrojna poljoprivredna imanja sa pratećim objektima i vilama. Istraživanja nisu završena, jer se prilikom izgradnje novih objekata i dalje nailazi na tragove tih drevnih zdanja, kao što su, recimo, pomenute rimske terme otkopane u samom centru grada.

DRAME O NADEŽDI, TANASKU, JOVANU I KRUNI: Vratimo se, međutim, u sadašnjost, da čujemo nešto više o umetničkim projektima pod okriljem Čačanske Rodne. Sagovornik Novog magazina i vodič je producent Marko Čkonjević, iskusan i uspešan promoter i menadžer u kulturi, vlasnik filmske kuće FAME Solutions, trenutno angažovan kao brend menadžer i savetnik za komunikacije u Nacionalnoj platformi Srbija Stvara, i jedan od učesnika projekta Čačanske Rodne. Sastajemo se s njim na gradskoj plaži – sadašnje šetalište, a preko leta, kupalište – i krećemo u razgledanje nekih od 200 murala koji su nastajali u Čačku u poslednjih desetak godina, a autori su domaći i strani umetnici, učesnici letnje manifestacije Dani urbane kulture. „Sudbina ovih murala je raznolika: neke od njih autori redovno održavaju, podmlađuju, ponekad nešto promene i dopune, ili urade sasvim novi na njegovom mestu. Dešava se da neki vremenom izblede, da budu sasvim prekrečeni, ili da nestanu zajedno sa zidom na kojem su naslikani. Uostalom, takva je sudbina ulične umetnosti“, kaže Čkonjević.

Pokazuje nam reprezentativno zdanje Instituta za voćarstvo, u kojem je rođena čuvena sorta šljive, i gde će u toku manifestacije Čačanska Rodna biti organizovana modna revija posvećena znamenitim ženama iz istorije Srbije. Vodi nas na nove arheološke iskopine, koje su još jedna potvrda da ispod današnjeg Čačka leži ceo jedan drevni podzemni rimski grad, sa prostranim katakombama. To objašnjava i zašto su čačanski podrumi često puni vode, zašto je Morava, kako kaže čuvena narodna pesma, ravna ali vodoplavna. Šetajući se starim delom grada zapažamo da su zgrade obnovljene a fasade sveže okrečene u jarko žutu ili zelenu boju. Čkonjević tvrdi da su tako nekada izgledale sve kuće u Čačku.

Pod okriljem Čačanske Rodne najavljeni su i koncerti Nemanje Radulovića i Zdravka Čolića, a u okviru programa Sloboda ili ništa tri istorijske predstave, čiji je izvršni producent Čkonjević (nastale su u saradnji FAME solutions i Gradskog pozorišta Čačak): premijera duodrame Kruna Jovanova nagrađivane spisateljice iz Čačka Milikice Miletić, koja govori o nesrećnoj ljubavi Jovana Obrenovića i njegove rano preminule supruge Krune (u dvorištu Jovanovog konaka) u režiji Vanje Milačić, monodrama Nenapisana pisma, takođe po tekstu Milkice Miletić, u režiji Nataše Radulović, posvećena Nadeždi Petrović (koju glumi Vanja Milačić) i monodrama Vetar i zastave, o heroju Tanasku Rajiću, po tekstu Dejana Stojiljkovića (glumi Nikola Šurbanović)… A, u decembru, kad se završi Čačanska Rodna, titula Nacionalne prestonice kulture prelazi u ruke Užičana. Njihova će biti 2024. godina.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.