Intervju: Miomir Korać – San o Viminacijumskoj vremenskoj kapsuli

Razgovarala: Anđelka Cvijić

Nedavno je Arheološki institut SANU uz finansijsku podršku Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja objavio izuzetnu monografiju Viminacium urbs et castra legionis / Viminacijum grad i legijski vojni logor na engleskom, sa obimnim rezimeima na nemačkom, francuskom, italijanskom, španskom i srpskom jeziku. Autor knjige je dr Miomir Korać, ovdašnji, i u svetu veoma cenjen arheolog i dugogodišnji rukovodilac istraživanja na lokalitetu Viminacijuma, glavnog grada i vojnog logora rimske provincije Mezije Superior čiji se ostaci nalaze ispod sela Stari Kostolac i Drmno, blizu Požarevca.

Monografija koju su preveli Boško Ćolak-Antić, Milica Tapavički-Ilić i Emilija Nikolić, fotografijama opremili Željko Jovanović, Vanja Korać i autor, a ilustrovao Miloš Simić, namenjena je prvenstveno istoričarima i arheolozima, kao i svetskim i domaćim naučnim institucijama. U njoj je dr Korać prikazao istraživanja koja je, sa njim na čelu, sproveo interdisciplinarni tim na Viminacijumu tokom perioda od oktobra 2003. do decembra 2019. Sve ekskluzivne rezultate po kojima je Viminacijum postao svetski poznat, i s pravom se našao na preliminarnoj listi Uneskove svetske baštine, autor je uklopio u sveobuhvatnu priču o Viminacijumu – njegovoj istoriji, prvim istraživanjima i savremenim metodama kojima se neprekidno otkrivaju novi nalazi, kao što su nedavno pronađeni grobovi u nekropoli iz vremena antičkog Rima, sa dragocenim artefaktima koji svedoče i o najranijim zajednicama hrišćana na ovim prostorima.

Povremeno se čuje stav da prvo treba istražiti nacionalnu istoriju, pa tek onda tragove antičkog doba u njoj. Šta vi mislite o tome?

Kada živite na nekom prostoru, onda su oni koji su na njemu bili pre vas na ne baš direktan, ali i te kako važan posredan način – vaši rođaci. Od stanovnika Lepenskog Vira, pa možda i ranije (najnoviji nalazi govore da se pre oko 40.000 godina na ovim prostorima odigrala finalna faza između neandertalaca i homo sapijensa), preko prvih metalurga u Istočnoj Srbiji, Rimskog carstva i 18 imperatora rođenih na teritoriji Srbije i, naravno, našeg sjajnog Ranog i Srednjeg veka. Dužnost arheologije je da sve te periode pomno istraži i prezentira, ali i da iznađe te najtananije elemente koji bi omogućili da kad uđete u tzv. sušni istorijski period (koji svi kad-tad dožive) prevaziđete i ponovo zauzmete svoje mesto. Teritorija koju, pri tome, zauzimate ili držite nije primarna, i nije najvažnija. Nekad ste 50 ili 100 godina veći ili manji, a to zavisi od mnogih činilaca na koje ne možete u potpunosti da utičete. Naravno, mereno individualnom starošću svakog od nas to je puno, ali arheološki gledano to je samo jedan put, i manji deo vremena.

Sve što ste dosad pronašli na Viminacijumu govori o njegovom značaju?

Već od kraja 1970-ih godina, na osnovu velikih arheoloških iskopavanja rimskih nekropola (grobalja), mogli smo da spoznamo veličinu Viminacijuma. Kad smo početkom 2000. godine započeli sistematska istraživanja grada i legijskog logora, veličina tog grada je bila i potvrđena. Na osnovu detaljnih arheoloških i interdisciplinarnih istraživanja tu smo sliku mogli i preciznije da utvrdimo. Pre svega, na osnovu pronađena tri akvadukta, kao i istraženog amfiteatra na Viminacijumu. Tada smo sa sigurnošću mogli da kažemo da je Viminacijum imao blizu 28.000 do 30.000 stanovnika, kako na osnovu dimenzionisanja tri akvadukta – hidrolozi su izračunali koliko vode je njima dovođeno u grad – tako na osnovu amfiteatra koji je brojao oko 7.000 do 7.500 gledalaca. To su tipizirane građevine širom Rimskog carstva, u kojima je odnos gledalaca u amfiteatru u odnosu na broj stanovnika u gradu bio 1:4. Kao i svaki rimski grad, i Viminacijum je bio zaštićen bedemima i kulama, a izvan grada bio je rimski Castrum, odnosno Logor rimske legije VII Klaudijeve pije fidelis, koja je brojala između 5.500 do 6.000 legionara.

Kakav je to bio grad, možemo li da ga uporedimo sa nekim današnjim?

Savremenim upoređenjima, prema broju stanovnika, Viminacijum bi bio otprilike kao današnji Beograd. Bio je podeljen na kvartove, imao je široke ulice koje su se presecale pod pravim uglom i bile kaldrmisane velikim komadima kamenih ploča teških po više tona. Imale su i ivičnjake čime su se odvajale od pešačkog dela sa portikom, koji je stanovnike štitio od sunca i kiše. U Viminacijumu su postojali amfiteatar, teatar, hipodrom, hramovi, trg, palata i forum. Na osnovu nalaza koji su pronađeni utvrđeno je da je imao razvijenu zdravstvenu službu i da su se, čak, vršile i sofisticirane intervencije na oku (pronađeni su instrumenti očnog lekara sa medikamentima za zbrinjavanje bolesnika). Bogatstvo nalaza na Viminacijumu ukazuje da je u njemu bila veoma živa trgovina sa drugim delovima rimskog carstva, a da je Dunavom pristizala roba i sa Istoka.

Koji su imperatori prolazili kroz Viminacijum, ili u njemu boravili?

Prema istorijskim izvorima znamo da nije bilo rimskog imperatora koji kraće ili duže nije boravio u Viminacijumu; u njemu je Karakala izvikan za imperatora, a za Hadrijana, jednog od rimskih imperatora iz prve polovine 2. veka, organizovana su dva carska lova. Naravno da je bilo značajnijih gradova u Rimskom carstvu kao, na primer, Sirmijum (današnja Sremska Mitrovica) u neposrednoj blizini, i jedan od četiri najvažnija rimska grada. Ali Viminacijum je, pre svega, imao izuzetno važan strateški značaj. Skoro šest meseci u njemu je sa Carskom kancelarijom boravio mladi Hostilijan, posle tragične smrti svog oca, imperatora Trajana Decije, u bici sa Gotima. U Viminacijumu su se grupisale i Rimske legije pred odlučujuće pohode na sever, istok ili jug. Sa prostora Ilirika regrutovani su najelitniji rimski legionari. Prema predanju, između Mezije i Trakije (današnje Srbije i Bugarske) rođen je i Mars, bog rata. Koliko je Viminacijum bio značajan govori i istorijski podatak da su Konstantinovi sinovi 337. godine u tom gradu podelili rimsko Carstvo na dva dela, što će definitivno biti završeno krajem 4. veka, za vreme rimskog imperatora Teodosija.

Koliko freske iz Viminacijuma svedoče o počecima hrišćanstva na Balkanu?

U Viminacijumu je pronađeno izuzetno vredno zidno slikarstvo, tako brojno da već sada predstavlja impozantnu zbirku. U slikarstvu grobnice je, nema sumnje, bez premca u svetskim okvirima. Predstava mlade žene oslikane na zidovima jedne od grobnica u samom je vrhu rimske sepulkralne umetnosti. Slikar je probio kanone tog vremena i portretno oslikao mladu ženu na način kako će Da Vinči to učiniti nekih 1.500 godina kasnije. Ona, svakako, predstavlja Mona Lizu kasne antike. U Viminacijumu su izuzetno važni hrišćanski nalazi. Tako je u 3. i 4. veku tu radila slikarska radionica sa zaista genijalnim slikarom koja je oslikao i jedan od najlepših Hristovih monograma u klipeusu. Prilikom istraživanja nekropole, u intaktnom sloju, u spaljenom grobu iz sredine 3. veka, nađen je olovni relikvijar sa predstavom krsta na sve četiri strane. Nalazi relikvijara sa gnostičkim obeležjima govore da su se preko Viminacijuma prelamale različite religije u prvim vekovima kada će, tek sa Milanskim ediktom, hrišćanstvo postati ravnopravna religija. Ono što je, takođe, važno na ovim prostorima jeste da su se i tokom 4. veka još zadržavali različiti pravci razvoja hrišćanstva. Tu, pre svega, mislim na arijanizam.

Okolna njivišta prepuna su neotkrivenih artefakata koji su plen lopova i kolekcionara. Kako ih zaštititi?

Smatram da je najbolja zaštita arheoloških lokaliteta da, sa jedne strane, budu pokriveni i zaštićeni a, sa druge strane, da zažive u turističkom smislu. Viminacijum je kao i drugi lokaliteti u proteklim periodima bio izložen pljački. Poznati istraživač Feliks Kanic je, prolazeći tim prostorom još u 19. veku, po dolasku na Viminacijum zabeležio sledeće: “Dolazim u selo Stari Kostolac i zatičem 4.000 kola (sic!) natovarenih rimskom opekom i spremnih za prodaju na požarevačkoj pijaci po ceni od 10 do 15 para po komadu”… Devedesetih godina 20. veka pljačka Viminacijuma je poprimila organizovani karakter. Grupe pljačkaša su između sebe isparcelisale prostor Viminacijuma, i seljacima u vreme sankcija i nemaštine davali po 500 do 1.000 maraka da ne obrađuju zemlju već da je prepuste njima. Imali su velike traktore sa plugovima za tzv. riglovanje kojima su mogli da izoru i do jedan metar u dubinu. Zatim bi se razvijali u strelce i, uz pomoć metal detektora, pljačkali zlatne, srebrne i bronzane predmete. Imali smo informacije da su pojedine bronzane figurine rimskih božanstava visine oko 40 cm prodavane na licu mesta u vrednosti višoj od 100.000 neke od valuta. Možete da zamislite koliku su cenu dostizali ovi predmeti na Zapadu gde su preko Beča, Minhena i Londona bili preprodavani i onda eksportovani u svet, najčešće u SAD.

Da li je, i čime (ako jeste) danas ugrožen Viminacijum?

Danas se Viminacijum stabilno razvija. Bio je nekada ugrožen napredovanjem površinskih kopova u eksploataciji uglja. Sa Elektroprivredom je napravljen obostrano korisni kompromis: da Viminacijum povuče zaštitnu liniju nekih 120 metara i time za 3. blok TE koji se gradi omogući proizvodnju sa šest na devet pa i 12 miliona tona. Sa druge strane, sve ovo vreme Elektroprivreda je imala prema Viminacijumu tzv. korporativnu odgovornost, i omogućila je da se Viminacijum razvije u jedan od 10 najlepših arheoloških parkova Evrope, kako ga je ocenio EXARC, jedna od najuglednijih asocijacija iz Holandije. I Viminacijum je u punoj meri uzvratio Elektroprivredi Srbije, pre svega mislim na TE-KO Kostolac, jer je postao nesumnjivi brend za Braničevski region. Treba imati u vidu da će, kada za 40-ak godina ugalj bude istrošen, u ekonomskom smislu Viminacijum biti njegova zamena za ceo taj region. On već danas predstavlja jedan od najvažnijih svetskih lokaliteta, pojavljuje se na većini svetskih kongresa i u više projekata koje finansira Evropska unija: upravo smo ovih dana dobili još dva međunarodna projekta.

Koliko je Srbija zainteresovana za očuvanje kulturne baštine tog vremena?

Odgovor je nedovoljno – ko društvo može. Izdvajanje za kulturnu baštinu odnosno šire za kulturu i nauku nesumnjiva je dobrobit za društvo. Ono se, na prvi pogled, čini kao izdatak ali ulaganje se višestruko isplati i smatram da su ministarstva nauke i kulture dva najznačajnija ministarstva u jednoj državi, odnosno u jednom društvu. Da ne budem pogrešno shvaćen, naravno da sam svestan važnosti i drugih, da postoje i te kako važna ministarstva finansija, ekonomije, energetike… ali postoji jedna od bitnih stvari u vezi sa naukom i kulturom, odnosno onima koji se njima bave. Naučnicima i poslenicima kulture po pravilu možete dati i malo novca, a oni će, bar oni koji su tome istinski od srca i iz duše posvećeni, raditi prilježno. Ipak, bitan dodatak koji ih izdvaja od drugih disciplina jeste da im je granica nebo. To znači da su oni koji se njima bave, u stvari, večni. Ne zaboravimo da u komunikacijama ne samo sa susedima već i sa svetom nauka i kultura predstavljaju tzv. tihu diplomatiju koja stvara mostove, najlakše spaja pokidane veze i uspostavlja dalju neophodnu saradnju. Koliko je važan segment kulturne baštine i njenog očuvanja pokazaću vam kroz najobičniji primer. Recimo, u poseti ste nekom gradu ili značajnom mestu: nećete se slikati pored nekog od ministarstava sem ukoliko je arhitektonski izuzetno značajno dostignuće, ali po pravilu hoćete pored objekta kulturne baštine, kuće značajnog muzičara ili pisca, i slike poslati svojim prijateljima. Uostalom, i vaš prvi utisak na osnovu kojeg donosite sud o nekom gradu jeste to kako se država odnosi prema kulturnoj baštini.

Jeste li kao rukovodilac radova na Viminacijumu imali zvaničnu kontinuiranu podršku?

Sve veću i veću, kako je Viminacijum napredovao. Međutim, moj utisak, koji naravno može da bude i varljiv, jeste da uspešni projekat ne proizilazi iz novca (da ne budem pogrešno shvaćen: i on je neophodan u u krajnjoj realizaciji) već iz vaše energije koju ste u njega uložili. Mislim da je suštinski važno to da se projekat iznese, a zatim i da bude uspešan. Ali moram da priznam da mora i da postoji još neophodno zrnce soli: od vašeg rođenja o vama brinu one Tri Parke, odnosno Tri Suđaje koje učestvuju u vašem stvaranju i napredovanju kroz život…

Na osnovu onog što je dosad pronađeno u Viminacijumu, kakvo iznenađenje realno očekujete…

Viminacijum se prostire na 440 hektara šire i 220 hektara uže gradske teritorije. Od tog prostora istraženo je tri-četiri odsto, hajde da kažem i svih pet odsto. I sa tako malim brojem istraženosti Viminacijum je dao izuzetno veliki broj nalaza nulte kategorije. U monografiji koja je upravo izašla, stavio sam glavu na panj i izrekao rečenicu da će Viminacijum za 40 do 50 godina biti ako ne najznačajniji onda svakako među najznačajnijim lokalitetima na svetu. Odakle dolazi ta, naizgled olako izgovorena, misao naučnika koji u krajnjoj liniji treba da zadrži akribičnost, utemeljenost i ozbiljnost? Odatle što je Viminacijum najznačajniji ne po objektima, zidovima i otkrivenim bedemima već po informacijama koje će nam dati. Pritom imam u vidu da je to jedini grad i legijski logor (od oko stotinu u Rimskom carstvu) nad kojim se ne nalazi savremena aglomeracija nekog novog grada ili naselja, što me navodi na gotovo metafizička razmišljanja da je Viminacijum jedna vremenska kapsula nad kojom se niko nije naselio, i svojom je graditeljskom aktivnošću nehotično uništio. Kad jednog dana bude otvorena, ta Viminacijumska kapsula nešto će bitno promeniti u našem poimanju i prostora, i vremena. Šta je to ja ne znam, ali arheološka prohodnost u meni između prošlosti, savremenosti i budućnosti na to me upućuje.

… a o kojem iznenađenju sanjate?

O Viminacijumskoj vremenskoj kapsuli.

Može li se prema takvoj prošlosti već sada oceniti današnjica?

Arheologija kao nauka bavi se arheološkim istraživanjima, i rezultat tih istraživanja su pokretni i nepokretni nalazi. Ti pokretni nalazi, artefakti kako ih nazivamo, po pravilu odlaze u muzejske depoe i nakon toga se u vitrinama izlažu posetiocima. Ali to nije centralna uloga arheologije. Da biste bili uspešan arheolog, potrebno je da imate nekoliko neophodnih elemenata: fizičku spremnost (lepih dana u arheologiji je vrlo malo: ili sunce tako greje da vazduh iznad oranice titra od vreline, ili kiša, bar na Viminacijumu, zbog jačine vetra gotovo horizontalno pada), dar za analitiku na samom terenu i, u kasnijoj fazi, dar za sintezu. Taj odnos koji na arheološkim iskopavanjima imate u neposrednom kontaktu sa pronađenim predmetom, najčešće u fragmentu, može da vas dovede do onog najvažnijeg: da u tom trenutku uočite kontekst nalaza i da gotovo metafizički dodirnete taj trenutak iz prošlosti i definišete ga. Ipak, da i tada, kako su me učili moji profesori, imate na umu da arheologija nije nauka senzacije već je višedecenijski strpljivi rad na njenom dešifrovanju. I da, kad u tome uspete, to jeste senzacija. Ali samo za druge.

Nauka i kultura predstavljaju tzv. tihu diplomatiju koja stvara mostove, najlakše spaja pokidane veze i uspostavlja neophodnu saradnju

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.