Rušenje Nemačkog paviljona na Starom sajmištu: Tragično mesto naše nesavesti

Izvor: Novi magazin

Odbornik koalicije „Za dobar grad – Moramo“ u Skupštini Beograda i član stranke Zajedno Dejan Atanacković upozorio je pre nekoliko dana da postoje dovoljno jasne indikacije o postojanju najmanje jedne masovne grobnice na lokaciji Nemačkog paviljona nekadašnjeg logora Staro sajmište.

Mesto koje je na meti bagera ovih dana.

„Zahtevamo momentalno obustavljanje rušenja, omogućavanje arheološkog istraživanja i stavljanje čitavog objekta i okoline pod zaštitu, a u sklopu logora Sajmište iz kojeg je, po nahođenju vlasti, Nemački paviljon proizvoljno izdvojen i proglašen pogodnim za rušenje“, naveo je u pisanoj izjavi Atanacković.

On je istovremeno zatražio „utvrđivanje odgovornosti za rušenje“ ocenivši da je počelo „nezakonito, van svake norme bezbednosti, a uz to i protivno svim dokazima o istorijskom značaju objekta i njegovog pripadanja celini nekadašnjeg logora smrti“.

Poslanik koalicije Zajedno – Moramo Đorđe Miketić izjavio je ranije Fonetu da su predstavnici te koalicije zaustavili nelegalno rušenje Nemačkog paviljona, koji pripada istorijskoj celini Logor Sajmište.

Ovo je prostor stradanja Srba, Jevreja, Roma i antifašista i nasilje nad istorijom i kulturom se mora zaustaviti, rekao je Miketić.

On je izjavio da je sa članovima koalicije Zajedno – Moramo stao ispred bagera i rekao vozaču da zaustavi rušenje.

Rušenje je ipak nastavljeno, a na adrese Ministarstva kulture Srbije, Ministarstva unutrašnjih poslova Zavoda za zaštitu spomenika kulture i istoimenoj republičkoj instituciji u utorak 13. juna poslato je obaveštenje koje prenosimo u celini.

OBAVEŠTENJE: „Grad Beograd sprovodi infrastrukturne radove na izgradnji saobraćajnice SP-3 KO Novi Beograd, a koja jednim svojim delom prelazi i preko nacističkog logora za Jevreje i koncentracionog logora na Starom sajmištu, što podrazumeva i rušenje Nemačkog paviljona.

Iako grad Beograd i Direkcija za građevinsko zemljište i izgradnju grada Beograda poseduju urednu dokumentaciju za izvođenje radova, pristupanjem izvođenju radova, odnosno rušenju predmetnog objekta, došlo bi do narušavanja arheološkog lokaliteta koji je bio predmet istraživanja masovnih grobnica iz perioda nacističke okupacije Beograda.

Naime, postoje brojni dokazi koji sa visokim stepenom korelacije ukazuju da na prostoru Nemačkog paviljona postoje masovne grobnice. Najpre, postoje brojna svedočenja koja su zabeležena u istorijskoj monografiji „Nemački logor na beogradskom sajmištu 1941-1944“ Dr Milana Koljanina, kao i izuzetno bitno svedočenje arhitekte Milana P. Milovanovića. Pored ovih svedočenja, takođe postoje i materijalni dokazi u vidu geo-radarskog snimanja iz studije Dr Caroline Sturdy-Colls, a koja ukazuju na premeštanje zemlje i zakopavanje na kritičnoj lokaciji, te fotografije koja potvrđuju da je predmetna lokacija zalivena betonom. Prethodno izneti dokazi međusobno se podržavaju.

Sve navedene dokaze dostavljamo vam u prilogu u obliku elaborata „Nemački paviljon i druge lokacije masovnih grobnica sistema logora na beogradskom Starom Sajmištu“ Centra za istraživanje i edukaciju o Holokaustu.

Ukoliko se masovna grobnica nalazi na području Nemačkog paviljona, a za šta postoje jaki posredni i neposredni dokazi, taj lokalitet bi predstavljao arheološko nalazište, u skladu sa članom 18. Zakona o kulturnom nasleđu.

Član 152, stav 7 Zakona o planiranju i izgradnji obavezuje izvođača radova da pismeno upozori investitora, a po potrebi i organ koji vrši nadzor nad primenom ovog zakona, o nastupanju nepredviđenih okolnosti kao što je pojava arheološkog nalazišta.

Član 109 Zakona o kulturnim dobrima u stavu 1. propisuje da je izvođač radova dužan da odmah, bez odlaganja, prekine radove i obavesti nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture ukoliko u toku izvođenja radova naiđe na arheološka nalazišta, te da preduzme mere da se nalaz ne uništi i ne ošteti, te da se sačuva na mestu i položaju u kojem je otkriven.

Stavom 2 istog člana istog zakona navedeno je da će nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture privremeno obustaviti radove ako postoji neposredna opasnost oštećenja arheološkog nalazišta.

Stavom 3 istog člana istog zakona propisano je da će Republički zavod za zaštitu spomenika kulture obustaviti radove ako to ne učini nadležni zavod za zaštitu spomenika kulture.

Pa kako su ponuđeni dovoljni dokazi o postojanju arheološkog nalazišta na lokaciji Nemačkog paviljona, stekli su se uslovi da izvođač radova o ovome izvesti investitora, te da bez odlaganja prekine radove i obavesti Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda je takođe dužan da naloži obustavu radova, odnosno ukoliko to ne učini ova ustanova, nadležan je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. U suprotnom, nastavljanjem radova i izgradnjom planirane saobraćajnice moglo bi doći do trajnog i nepopravljivog narušavanja ovog lokaliteta, a što bi predstavljalo uništavanje kulturnog dobra.

Kako bi se s potpunom sigurnošću utvrdilo da se radi o arheološkom nalazištu, odnosno da na predmetnoj lokaciji postoje masovne grobnice, potrebno je izvršiti dalja arheološka istraživanja, što je takođe u nadležnosti naslovljenih ustanova.

Takođe, posebno napominjemo da daljim izvođenjem radova može doći i do kršenja Krivičnog zakonika. Naime, članom 212, stav 3 u vezi sa stavom 1 Krivičnog zakonika propisana je kazna za lice koje uništi ili ošteti kulturno dobro. Članom 353a, stav 2 u vezi sa stavom 1 Krivičnog zakonika propisana je kazna za lice koje neovlašćeno vrši arheološka iskopavanja i istraživanja na arheološkom nalazištu ili ako se tom prilikom devastira arheološko nalazište. Članom 354, stav 1 Krivičnog zakonika propisana je kazna za lice koje prekopa, razruši, ošteti ili grubo povredi grob.

U slučaju da se na navedenoj lokaciji nalazi masovna grobnica, samim nastavljanjem infrastrukturnih radova na izgradnji saobraćajnice neminovno će doći do izvršenja predmetnih krivičnih dela, a o čemu svi naslovljeni imaju punu svest, pa samim tim i umišljaj prema izvršenju dela.

Pored navedenog, važno je napomenuti nadležnosti Policije u otkrivanju posmrtnih ostataka, te njihovoj identifikaciji, a posebno imajući u vidu da je logor više puta bio u karantinu, te da patogeni i dalje mogu biti u zemljištu, i dalje aktivni. Nestručnim radom na ovom lokalitetu mogu biti ugroženi životi i zdravlje lica koja se zateknu na samom lokalitetu tokom izvođenja radova, ali u zavisnosti od vrste patogena, krug ugroženih može biti i mnogo širi, a što je nadležnost Policije da spreči, s obzirom na izneta saznanja.

Shodno prethodnom, molimo preduzeće Mis Mag d.o.o. da bez odlaganja obustavi radove na izgradnji predmetne saobraćajnice, te dva naslovljena Zavoda da preduzmu mere iz svoje nadležnosti u skladu s relevantnim zakonima, te da zaštite kulturno nasleđe Republike Srbije i svih njenih građana, kao i Ministarstvo unutrašnjih poslova da u skladu sa zakonskim ovlašćenjima preduzme mere na zaštiti građana i imovine.

ODBIJANJE I ĆUTANJE: Nikola Radić Lucati je u ime Centra za istraživanje i edukaciju o Holokaustu uputio početkom maja zahtev za obustavu rušenja i neinvazivno arheološko istraživanje ne bi li se utvrdilo prisustvo masovnih grobnica, izjavio je za Novi magazin Dejan Atanacković

Zahtev u formi elaborata poslat je Zavodu, Ministarstvu i Direkciji za građevinsko zemljište, koja ga je odbila. Ministarstvo i Zavod nisu odgovorili.

Izjava Milana P. Milovanovića na „Beobuild“ forumu iz 2017, kada se prvi put javlja zahtev grada za rušenje nemačkog paviljona:

„Kada je reč o presecanju kompleksa saobraćajnicom (preko nemačkog paviljona), jasno je kako je do toga došlo: prošle neke vlasti nisu bile zainteresovane da Sajmište uopšte više postoji kao kompleks koncentracionog logora. Sa starih filmova, nastalih neposredno po oslobođenju, vidi se da su mnogi paviljoni preživeli svu katastrofu bombardovanja (Sajmište je najverovatnije intenciono gađano 1944. godine) i sav užas, ali su dalje posle rata paviljoni razgrađivani, pravljene barake za smeštaj radnika Novog Beograda i tome slično.

Kako god bilo, spomenuću momenat koji je, čini mi se, važan: sedamdesetih godina kopano je unutar i oko nemačkog paviljona i otkrivena je masovna grobnica. Potom su zemni ostaci žrtava tada preneti unutar paviljona, iskopana je tamo poveća rupa i sve je potrpano u nju, a jama je odozgo zalivena betonom. O tome mi je svedočio jedan od radnika ‘Končara’, preduzeća koje je izvesno vreme koristilo ovaj paviljon za svoje potrebe. Ako me je tada on folirao – a to je bilo pre petnaest godina, otprilike – onda njemu na savest. Prema tome, postoje razlozi zbog kojih bi ovo mesto valjalo sačuvati.

„Da dodam i ovo, neko je pominjao da nemački paviljon nije bio u okviru kompleksa. Zapravo to nije tačno: drugom fazom proširenja Sajmišta iz cca 1940. izgrađen je ovaj objekat i početa i do krova završena izgradnja tzv. Šestog paviljona koji se nalazio na mestu između nemačkog i četvrtog paviljona. Od Šestog paviljona danas je ostalo samo par sferičnih obimnih zidova visine par metara i oni se vide iz tramvaja, tu su neki servisi, vulkanizeri i tome slično“, kaže Atanacković.

Osnivaču Centra za istraživanje Holokausta radnici preduzeća Rade Končar usmeno su potvrdili istinitost izjave Milana P. Milovanovića, ali nisu hteli da budu snimljeni. Milovanović je umro 2021. Nažalost, sve je u naznakama, ali se isuviše mnogo stvari poklapa.

„Živimo u višedecenijski zapuštenom društvu, sve ovo su stvari kojima smo morali, kao društvo, mnogo ranije da se bavimo, a ne tek sada kad je dogorelo do nokata. Ali ono pre je bio javašluk koji je ostavljao prostora da se stvari s vremenom makar u nekoj meri poprave, a ovi su došli da sve sruše do temelja. I to uz podršku institucija zaštite, uključujući i odgovorne iz ‘Memorijalnog centra Starog sajmište’ koji proizvoljno tvrde da Nemački paviljon nije bio deo logora iako svi dokazi postoje da jeste“, podseća Atanacković.

Upozorava da se nameravana nova saobraćajnica nadovezuje na famozni novi most koji hoće da grade na mestu Starog savskog mosta, tako da se ceo projekat rušenja Nemačkog paviljona direktno vezuje za interes Beograda na vodi.

„Kolega Đorđe Miketić je u više navrata ovih dana išao tamo da zaustavlja bagere i uvek ustanovio isto – potpuni nedostatak poštovanja procedura“, kaže Atanacković.

Jovan Bajford se pre nekoliko meseci u intervjuu Novom magazinu datom Anđelki Cvijić osvrnuo i na problem Starog sajmišta kao dela „instrumentalizacije Holokausta i izjednačavanja srpskih i jevrejskih žrtava u ovom logoru.

„Jevrejske žrtve se najčešće pamte tek kao ‘prve žrtve Sajmišta’ ili kao sapatnici Srba. Specifičnost njihovog stradanja se retko prepoznaje kao zločin bez presedana i jedinstveni aspekat istorije Sajmišta koji zaslužuje posebnu pažnju i poštovanje“, kazao je Bajford. Autoviktimizacija se manifestuje i kroz tvrdnju da su za vreme Drugog svetskog rata Srbi bili žrtve genocida ne samo u NDH već i u okupiranoj Srbiji: „Ovo je navedeno, na primer, u Zakonu o Memorijalnom centru ‘Staro sajmište’. Mada nema sumnje da je nemački okupator u jesen 1941. počinio brojne zločine protiv srpskog naroda, ovi zločini – koji se mogu podvesti pod kategoriju ratnih zločina i zločina protiv čovečnosti – nisu imali karakter genocida. Tvrdnja da se radi o genocidu, osim što nije potkrepljena činjenicama, ima za posledicu trivijalizaciju Holokausta kroz negiranje njegove jedinstvenosti. Na teritoriji okupirane Srbije jedino su Jevreji bili žrtve genocidne politike nemačkih okupatora.“

Iz odgovora Direkcije

Nikoli Radiću iz Centra za istraživanje i edukaciju o Holokaustu CIEH iz Direkciju za građevinsko zemljište i izgradnju Beograda stigao je odgovor iz kojeg dajemo delove.

„Nesporna činjenica je da je izgradnja saobraćajnice SP-3 bila predviđena planskim aktima još od 1950. godine, pa sve do danas. Naime, Generalnim planom Grada Beograda iz 1950. godine predmetno zemljište planirano je za izgradnju saobraćajnice, a što je dalje razrađeno Regulacionim planom Novog Beograda koji datira iz 1962. godine.

U prethodnom periodu pravni prethodnici ove direkcije započeli su sa aktivnostima na realizaciji i rešavanju imovinsko-pravnih odnosa radi izgradnje saobraćajnice 13-13 na Novom Beogradu s pratećom infrastrukturom, u svemu u skladu sa planskom dokumentacijom iz 1962. godine, kada je izrađen i usvojen Regulacioni plan Novog Beograda. Dalje aktivnosti na rešavanju imovinsko-pravnih odnosa radi izgradnje predmetne saobraćajnice nastavljene su po tada važećem Detaljnom urbanističkom planu blokova 19 i 20 u Novom Beogradu („Sl. list grada Beograda“ br. 5/89).

U skladu s navedenim planskim aktom doneto je pravnosnažno rešenje Odeljenja za imovinsko pravne i stambene poslove GO Novi Beograd br. 465-5/13 od 15.04.2013. godine, kojim su eksproprisani objekti između ostalih i objekat koji je predmet Vašeg zahteva…. Za predmetni objekat je po zaključenom sporazumu isplaćena naknada i objekat je zapisnički predat radi rušenja.

Prema Prostornom planu područja posebne namene uređenja dela priobalja grada Beograda – područje priobalja reke Save za projekat Beograd na vodi („Sl. glasnik“ br. 7/15 i 48/22) i Planu generalne regulacije građevinskog područja sedišta jedinice lokalne samouprave – grad Beograd, celine I-XIX („Sl. list grada Beograda“ br. 20/16, 97/16, 69/17, 72/21 i 27/22), nastavljeno je rešavanje imovinsko-pravnih odnosa radi izgradnje saobraćajnice SP-3 – ulica Vladimira Popovića s pripadajućom infrastrukturom od hotela „Hajat“ do Bulevara Nikole Tesle.

U cilju privođenja predmetnog zemljišta planiranoj urbanističkoj nameni, Direkcija se dopisom br.55149/6-05 od 02. 09. 2016. godine obratila Jevrejskoj opštini Beograd, koja je dopisom br. 55149/6-05 od 02. 09. 2016. godine dala saglasnost za nastavak izgradnje javne saobraćajne infrastrukture produženjem ulice Vladimira Popovića shodno važećim planskim dokumentima, s tim da se sačini elaborat o sadašnjem stanju objekta pre njegovog uklanjanja ukoliko se bude razmatrala mogućnost izgradnje objekta na drugoj lokaciji. S tim u vezi Direkcija je sačinila Elaborat o stanju objekta dana 13. 11. 2020. godine i isti dostavila Memorijalnom centru „Staro sajmište“ dana 04. 10. 2022. godine.

Prema tome, pravni prethodnici Direkcije, kao i ova direkcija, postupili su u svemu u skladu sa planskim aktima i propisima Republike Srbije važećim od 1950. godine do danas.

Republika Srbija je u cilju negovanja sećanja na žrtve nacističkog koncentracionog logora Jevrejskog prolaznog logora Beograd-Topovske šupe i na nekadašnjeg beogradskog sajmišta, Jevrejskog logora Zemun i Prihvatnog logora Zemun, donela Zakon o Memorijalnom centru „Staro sajmište“ („Sl. glasnik RS“, br. 15/20).

Članom 12. navedenog zakona, propisano je da Memorijalni centar „Staro sajmište“ obuhvata odgovarajući prostor na teritoriji grada Beograda (Gradske opštine Novi Beograd) na levoj obali Save, odnosno područje nekadašnje Bežanijske bare tj. Beogradskog sajma, uključujući kulturno dobro „Staro sajmište“ i njegove zaštićene okoline, kao i odgovarajući prostor Jevrejskog prolaznog logora Beograd – „Topovske šupe“ – na kat. parcelama određenim odgovarajućim planskim aktom, odnosno aktom kojim je određeno nepokretno kulturno dobro.

Imajući u vidu navedenu zakonsku odredbu u konkretnom slučaju za prostor Memorijalnog centra „Staro sajmište“, važeći je Plan generalne regulacije građevinskog područja sedišta jedinice lokalne samouprave – grad Beograd, celine I-XIX („Sl. list grada Beograda“ br. 20/16, 97/16, 69/17, 72/21 i 27/22).

Prema navedenom planu kompleks Memorijalnog centra planiran je kao površina za objekte i komplekse javnih službi i sprovodi se obaveznom izradom Plana detaljne regulacije. Granica ove površine (Memorijalnog centra) se prostire sa granicom planirane građevinske parcele javne saobraćajne SP-3…

štićena okolina Starog sajmišta.

O svemu napred navedenom, kao i činjenici da Grad Beograd preko ove Direkcije nastavlja sa izgradnjom javne saobraćajne infrastrukture u skladu sa planskim dokumentima, propisima Republike Srbije i uz poštovanje obuhvata odgovarajućeg prostora za Memorijalni centar „Staro sajmište, Direkcija je obavestila Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda dopisom br. 53991/6-05 od 12. 10. 2022. godine, Memorijalni centar „Staro Sajmište“ dopisom br. 52511/6-05 od 04. 10. 2022. godine i Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije dopisom br. 52513/6-05 od 04. 10. 2022. godine.

Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda dopisom br. 57169 od 28. 10. 2022. godine obavestio je Direkciju da je u skladu sa Zakonom o Memorijalnom centru „Staro sajmište“ („Sl. glasnik RS“, br.15/20) definisano da je Memorijalni centar „Staro sajmište“ korisnik prostora na levoj obali Save uključujući parcele kulturnog dobra „Staro sajmište -Logor Gestapoa“ i njegove zaštićene okoline.

Napominjemo, da je Sekretarijat za urbanizam i građevinske poslove Sektor za izdavanje lokacijskih uslova i građevinske poslove za objekte javne namene i velike investicije u postupku objedinjene procedure doneo Rešenje br. IX-20 broj 351.91-1/2023 od 19. 04. 2023. godine, kojim odobrava Gradu Beogradu za potrebe Direkcije uklanjanje predmetnog objekta, na osnovu dostavljenog Projekta rušenja i Izveštaja o izvršenoj tehničkoj kontroli projekta uklanjanja objekta.

Imajući u vidu sve napred navedeno, uz uvažavanje svih Vaših navoda, obaveštavamo Vas da Direkcija u skladu sa planskim dokumentima, utvrđenim javnim interesom, datim saglasnostima, uz poštovanje svih propisa, kao i Zakona o Memorijalnom centru „Staro sajmište“, sprovodi aktivnosti na izgradnji javnih infrastrukturnih površina, između ostalih i na izgradnji saobraćajnice SP -3 KO Novi Beograd – ulica Vladimira Popovića, koja je od posebnog značaja za Grad Beograd i Republiku Srbiju, a za koju lokaciju se privode kraju postupci rešavanja imovinsko-pravnih odnosa uz poštovanje obuhvata odgovarajućeg prostora za Memorijalni centar „Staro sajmište.“

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.