Pet minuta sa Ninom Žnidaršič

U eri novih teorija o medijima, a posebno prakse koja menja drastično i sam pojam i ulogu novinarstva i informisanja, interesovanje za ju-novinarstvo deluje deplasirano. Novi magazin razgovara sa gošćom Beograda, koja kroz razgovore sa „sudionicima“ novinarstva u SFRJ pokušava da zaokruži sliku o značaju profesije tada, a i uticaju tog vremena na profesiju danas.

Istraživanje je i deo vaše doktorske disertacije. Otkud interesovanje za temu koja se činila zaboravljenom?

Centar za istraživanje društvenih komunikacija na Fakultetu društvenih nauka Univerziteta u Ljubljani 2020. godine je raspisao konkurs za mladog istraživača koji će u sklopu svoje doktorske disertacije naredne četiri godine istraživati novinarstvo u socijalističkoj Jugoslaviji, Pod mentorstvom doći. dr Jereja Amona Prodnika, već treću godinu istražujem autonomiju novinarstva i društveno-političke uticaje na novinarstvo za vreme SFRJ (od 1963. godine sve do raspada Jugoslavije). Naša istraživačka grupa je i inače zainteresovana za ovu temu i bavi se proučavanjem novinarstva u socijalističkoj Jugoslaviji.

Tema istraživanja na širem (post)jugoslovenskom prostoru čini se važnom iz dva vidika: prvo, detaljna i direktna analiza društvenih i političkih uticaja na novinarstvo u socijalističkoj Jugoslaviji još nije obrađena. Drugo, istraživanje značaja i razvoj novinarstva u poluprošloj, jugoslovenskoj istoriji pomaže takođe i u razumevanju sadašnjeg stanja u novinarstvu, genealogije (ne)autonomije novinarstva i nasleđa institucionalizovanog, profesionalnog novinarstva.

Kako ocenjujete medijsku sliku u postjugoslovenskim društvima?

Pojam postjugoslovensko ili postsocijalističko društvo predstavlja dihotomiju sa socijalističkim, jugoslovenskim društvom. Verovatno je glavna razlika između ova dva društva ta da je jugoslovensko društvo osmišljeno na jednopartijskom političkom sistemu, dok su postjugoslovenska društva višepartijska. Bez obzira na to da li je reč o jednopartijskom ili višepartijskom sistemu, cehovska pravila profesionalnog novinarstva su vrlo jasna: kritičko promišljanje i nepristrano izveštavanje o društvenim, političkim događanjima i političkim akterima. Uz težnju ka profesionalnosti, novinar stvara prostor autonomije ili nezavisnosti (na primer od politike) i kredibilitetu u očima javnosti.

Veoma je teško dati opštu ocenu medijske stvarnosti u svim postjugoslovenskim društvima. Rekla bih, međutim, da se stanje novinarstva u bilo kojoj bivšoj socijalističkoj republici poklapa sa političkim događanjem tokom raspada jugoslovenske federacije i posle raspada, promenom odnosa između novinara i političara, kao i kako su šire društvo i politika počeli da se osvrću na socijalističku Jugoslaviju i njene primere dobrog nasleđa.

Ako su pravila igre bila nešto jasnija u jednopartijskom sistemu – a u njima je novinarima bilo lakše da prošire svoju autonomiju – ona su u višepartijskom sistemu složenija, posebno u pogledu odnosa između novinarstva i politike. Zadatak profesionalnog novinarstva je da se uvek izdiže iznad interesa političkih partija i političke propagande, kao i da usmeri svoj fokus na izgradnju boljeg sutra za celokupnu zajednicu/društvo.

U Srbiji bar, a čini se i u okruženju, očit je pad novinarske profesije – u svakom smislu. Mislite li da to vuče korene iz prakse u SFRJ?

Danas se novinarstvo u Jugoslaviji na političkom i društvenom polju često tumači stereotipno i crno-belo, odnosno da je postojala (auto)cenzura, da je bilo političkih uticaja koji su sprečavali novinarski profesionalizam, da su „novinari kao društveno-politički radnici“ bili potpuno podređeni politici itd. Moje dosadašnje istraživanje koje se odvija u kombinaciji kritičke analize arhivske građe i intervjua sa novinarima koji su se profesionalno formirali za vreme SFRJ i radili u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji, odaje upravo suprotan utisak.

Tadašnji društveno-politički sistem je razumeo novinarstvo i informisanje kao važnu delatnost, težio je da celokupna informaciono-komunikaciona infrastruktura bude dobro, kvalitetno i profesionalno izgrađena. Svaka centralna novinarska kuća imala je široku dopisničku mrežu – u lokalnom i međunarodnom smislu – sa tehnološkim inovacijama nastojali su da obezbede širi pristup televiziji i radiju.

Uvođenje mladog novinara u profesiju odvijalo se pod mentorstvom iskusnog profesionalca; interpretativni žanrovi, kao što su kolumne i komentari, bili su dostupni iskusnim i kritički osvešćenim novinarima; postojala su stabilna novinarska zapošljavanja i uslovi rada su bili generalno drugačiji. Svi ovi faktori jasno pokazuju da su u socijalističkoj Jugoslaviji postavljeni čvrsti temelji za profesionalno novinarstvo. Usuđujem se da kažem da je ovo jedan od mnogih značajnih poteza iz tog vremena, u aspektu modernizacije struke koji danas nije prepoznat kao važno nasleđe.

Stoga, rekla bih da pad novinarskog profesionalizma u Srbiji koji opisujete nije povezan sa novinarskom praksom u SFRJ, već možda sa društveno-političkom situacijom/klimom tokom i nakon raspada jugoslovenske federacije.

Koliko je tehnološki razvoj sa jakim uplivom društvenih mreža i tzv. građanskog novinarstva uticao na kvalitet profesionalnog novinarstva i tradicionalne medije?

Tehnološke inovacije treba čitati kao sastavni deo društvenog napretka. Tehnološki razvoj je uvek postojao i postojaće. To donosi mnoge prednosti. Kako na njih reaguje profesionalno novinarstvo je drugo, važno pitanje.

Vratila bih se na istraživanje koje se odvija u okviru moje doktorske disertacije: u socijalističkoj Jugoslaviji, oni novinari koji su se dokazali na osnovu svog profesionalizma, iskustva i kritičke svesti uglavnom su radili u centralnih medijama i zauzimali komentatorske uloge. Mentorstvo mladih, budućih novinara je bila formalizovana praksa u novinarskim kućama, tražilo se znanje i obrazovanje (budućih) novinarskih kadrova. Inflacija onlajn portala i društvenih mreža odražava moment demokratizacije: svako može da iznese svoj stav, da izrazi svoje mišljenje, ali mislim da razlika između „profesionalnog novinara“ i „građanskog novinara“ mora da postoji. Na kraju krajeva, njihova namera je različita: prvi informiše javnost i u cilju eventualne promene društvene i političke situacije na bolje, dok drugi u većoj meri samo deli njegovo mišljenje i prikazuje društveni ili politički problem. Uticaj tehnoloških inovacija, stoga, prvenstveno zavisi od toga kako novinari razumevaju svoju misiju i kakav nivo profesionalnog integriteta imaju u širem društvenom kontekstu.

Na svim meridijanima se govori o bliskosti politike i medija, kao i o uticaju ekonomskih centara moći. Može li se profesija odupreti?

Iz istorije ljudskog i političkog delovanja znamo da su promene, revolucije i otpori mogući samo u trenutku kada su ljudi ujedinjeni u zajednici, u svojim namerama za promene i ukoliko imaju zajednički cilj. Isto važi i za profesionalno novinarstvo i njegovu autonomiju. Koncept autonomije je u tom smislu izuzetno dobar jer ukazuje na činjenicu da profesija postavlja sopstvena pravila delovanja, koja slede i ujednačena su za pripadnike profesije; sa takvim pristupom profesija u izbranom društvu može stvarati čak i solidan profesionalni integritet, nezavisan od spoljnih faktora i uticaja.

Naravno, potpuna autonomija retko je moguća u praksi, ali joj možemo težiti i, kao profesionalci, nastojati da je sprovodimo na svakom koraku, a pre svega je treba braniti.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.