Od baruštine do velikog kanala

Piše: Đeza Bordaš. Izvor: Novi magazin

Bačka ravnica ležala je vekovima prekrivena močvarom. Malarična zver pretila je pomorom. Sa tri strane opkoljena dvema velikim rekama, ova pusta zemlja nije davala dovoljno hrane i južno od Telečke bila je stalno obnovljiva baruština. Podzemne vode satirale su useve, a stanovništva je bilo malo. A onda su se sredinom osamnaestog veka u toj vodoplavnoj ravnici našli Jožef i Gabor Kiš, dva brata, komorski pitomci, koji od škola na koje su slati nisu usvojili sva fakta, nego su se u njima nadahnuli vizijom!

Javilo im se nadahnuće, da na razdaljini od skoro sto kilometara spoje Dunav i Tisu, ocede vodurine, stvore veštačku reku, plovni put kojim godišnje prolazi i po više hiljada brodova – ovako je književnik Raša Popov pisao o bratovljevom i mom poduhvatu da napišemo knjigu o Velikom kanalu, preteči kanala Dunav-Tisa-Dunav, u kojoj otkrivamo svestranu obdarenost Jožefa Kiša, genija koji je inicirao kanalsku mrežu dužu od sve stotine kilometara i sve to pre Sueckog, Panamskog i Korintskog kanala.

Knjiga „Veliki kanal“ objavljena je u dvojezičnom izdanju u Kulturnom centru Vojvodine „Miloš Crnjanski“ prošle godine, tačno na 220 godina od otvaranja za saobraćaj prvog plovnog kanala u ondašnjoj Habzburškoj monarhiji, odnosno u našoj današnjoj Bačkoj, koji se smatra i jednim od prvih plovnih kanala u celoj Evropi.

Posle dugih i teških pregovora na Bečkom dvoru, radovi na takozvanom „Francovom kanalu“ – od Bačkog Monoštora na Dunavu do Bačkog Gradišta na Tisi – počeli su 6. maja 1793. godine, a kanal je postao plovan 2. maja 1802. godine, kada je prvi plovni objekat prošao kroz prevodnicu u središtu kanala, kod Novog Vrbasa. Ta dereglija je krenula sa Karpata, a cilj mu je bio Beč, skrativši dotadašnji vodeni put za čak 158 kilometara. Vreme putovanja od Gradišta do Monoštora Tisom i uzvodno Dunavom bilo je skraćeno za 20 dana, a nizvodno Dunavom i uzvodno Tisom za deset dana.

Možemo misliti koliki je bio značaj izgradnje tog kanala između dve reke, odnosno između Bačkog Monoštora i Bačkog Gradišta u dužini od 97,5 km, a posle regulacije (1895-1901) od Bezdana do Bečeja sa još 18 km. Bio je to kanal širok 18,5 m, a dubok od 2 do ponegde i 8 m. A razlika u nivou vode od Dunava prema Tisi – koja je iznosila 3,8 m – pa je po projektu bila predviđena izgradnja tri prevodnice. I, ta izgradnja je počela u vreme kada još nije bilo parnih mašina, parobroda, nije bilo železnice, pa čak ni iole normalnih kaldrma.

Ne samo da je to bio među prvim veštački iskopanim plovnim kanalima u Evropi već je njegovom izgradnjom i odvodnjavanjem površinskih i podzemnih voda postalo obradivo oko 120.000 (!) hektara zemlje duž srednjeg horizonta Bačke. Plan za, u to vreme, grandioznog dela bio je delo hidroinženjera Jožefa Kiša i njegovog rođenog brata Gabora.

Oni sa uspehom završavaju inženjersku vojnu akademiju, a potom ih šalju na usavršavanje u Holandiju i Englesku, gde stiču znanja i iz hidrotehnike. Jožef već 1772. godine radi na regulaciji Dunava kod Požuna (Bratislave), odakle ga šalju u Bačku, u njemu već poznati Apatin i Sombor, da kao mladi komorski inženjer izvidi stanje voda oko Dunava. Poređenja radi, po popisu iz 1720. godine, u celoj Bačkoj županiji živelo je oko 33.000 stanovnika, a oko 1748 – posle smrti Franca i dolaskom na vladavinu Marije Terezije – samo u okolinu Apatina, i potom u današnju Srednju Bačku, doseljava se nekoliko hiljada porodica, odnosno oko 18.000 stanovnika. A plodne zemlje je malo, da bi se tu duže i opstalo.

Predeo od Sivca do Vrbasa je bio naročito močvaran i umnogome zaražen malarijom, a Jožef Kiš je imao zaduženje da tamo stvori bolje uslove življenja. Dolazi do ideje da se pokuša kanalom odvesti suvišna voda. Nakon uspešne izgradnje 1785. godine manjeg kanala u širini od jednog metra između Sivca i Vrbasa, sa bratom razrađuje nemali projekat o povezivanju Dunava i Tise veštački izgrađenim kanalom. Ovaj projekat potiče još iz 1789. godine, a predlog tadašnjem nemačko-rimskom caru i ugarskom kralju Leopoldu II predat je dve godine kasnije. Veliki pobornik za izgradnju kanala bio je matematičar i fizičar Farkaš Kempelen (1734-1804), koji je i radio pojedine matematičke i statičke proračune za prevodnice. Uticajan i bogat, on inače i daje jednu od prvih preporuka za ovaj projekat, a pošto Leopold II ubrzo umire, načelno odobrenje za izgradnju potpisuje novi vladar Franc II i Dvorska komora Ugarske.

Svečano postavljenje kamena temeljca bilo je 9. juna 1794. godine kod gradilišta prevodnice u Novom Vrbasu, uz prisustvo zvanica iz Budima i Beča i blagoslov mitropolita karlovačkog Stratimirovića. Braća Kiš su planirali da se radovi završe u roku od tri godine, s tim da se radi osam meseci u godini, za koje vreme je trebalo iskopati oko pet miliona kubnih metara zemlje, izgraditi tri prevodnice sa više pari kapija, dvadesetak mostova, zgrade za posadu, gostione, štale, odvodne kanale na kojima bi radile i vodenice…

Francov kanal završen je 1802. godine ali, to naravno nije bio završetak na izgradnji kanalskog sistema Bačke.

Ali još tada, izgradnjom kanala sasvim se promenio život u ovim krajevima, pa se Ugarska pobrinula da još više nastani prostore između dveju velikih reka. Marija Terezija, pa Franc II, doseljavaju porodice iz svih krajeva Srednje Evrope, da bi se zemlja, isušena od močvara i osposobljena za obradu, u što većoj meri koristila za privređivanje.

Danas, više od dva veka kasnije u Vojvodini ima dosta zemlje koja se ne navodnjava jer su mnogi kanali zapušteni. A stanovništvo ide u suprotnom pravcu, u razvijene zemlje Evrope.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.