Konstrukt politike i vere

Piše: Jelka Jovanović

Nije slučajno Klod Klakhon (Clyde Kluckhohn) ukazivao na to da je prava ljudska ličnost samo pojedinac koji je u ponečemu “kao svi drugi” ljudi, u nečemu “kao neki drugi”, ali koji uvek ima i neke svoje neponovljive osobine, pa je u tom smislu “kao niko drugi”. Tako piše Milovan M. Mitrović u studiji “Fenomenologija i dijalektika nacionalnog identiteta i srpskog identiteta Srbije”.

I, premda smo dugi niz godina, pa i decenija, sa manje ili više intenziteta i insistiranja pod pritiskom etničkog identifikovanja, teško je ne saglasiti se sa Klakhonom: grupa ne može postojati bez jedinki, ali kako na svetu nema iste kapi vode, nema ni iste jedinke, čak i u moru naizgled identičnih ljudi, istog porekla, sličnog ili istog znanja, iste kulture.

No, ključno je pitanje šta je to što se zove sintagmom “nacionalni identitet”, srpski ili bilo čiji drugi? Da li je dovoljno govoriti istim jezikom, pisati istim pismom i krstiti se ili klanjati na isti način, pa da se nađete u korpusu onih koji se ponekad slavodobitno, ponekad sa stidom zovu “identitetskim” imenom?

Gde su kultura, tradicija i običaji često istovetni na prostorima koji dele različiti narodi? Šta je sa dijalektima istog jezika koji, ne tako retko, pripadnici istog naroda ne razumeju, za razliku od komšija iz drugog tabora koji govore isto?

I zar nije bogatstvo svakog čoveka da zna što više jezika i što više pisma jer. kako kaže stara mudrost, vrediš onoliko koliko jezika znaš.

STRAH OD UTAPANJA: Priče o nacionalnom identitetu kao vrhunskoj vrednosti na ovim prostorima aktuelizovane su devedesetih žestokim, prvo verbalnim i propagandnim, pa onda i ratnim sukobima. Treba li naglašavati da su tu boj vodili Srbi protiv Hrvata, muslimana (Bošnjaka) i Albanaca, Hrvati protiv Srba i Bošnjaka, Albanci protiv Srba i Makedonaca, Makedonci protiv Albanaca…

Deceniju kasnije, nastojanjem novonastalih država da uđu u Evropsku uniju, a na temelju navodno ugroženog identiteta naroda tzv. istočnog bloka, navodno utopljenog u (pan)evropski, pitanje nacionalnog identiteta redefiniše se i ovde, štaviše. problematizuje. Često na fiktivnom sukobljavanju u kojem postoje uvek “mi” i “oni”, kolektiviteti, čak i onda kada jedna država nije nacionalno homogena, što je posebno karakteristično za Bosnu i Hercegovinu i Makedoniju, ali i za ostale države na ovim prostorima, pa i za Srbiju.

Jedan od najvećih strahova evroskeptika i protivnika evropskih integracija Srbije je gubljenje nacionalnog identiteta, “utapanje” u evropsku istoriju i kulturu, ostajanje bez posebnosti. Na taj strah ne utiče ni činjenica da se nijedna od zemalja osnivačica EU, kao ni kasnije pridruženih članica, posebno onih iz istočnog bloka, nije odrekla ni mrve svog kulturno-istorijskog nasleđa i baštine. Naprotiv, posle pada Berlinskog zida, a posebno ulaska u EU, kroz različite manifestacije i projekte uz stalnu podršku Unije dobile su priliku da promovišu sopstvenu kulturu i predstavljaju je na širem prostoru, mnogo širem nego u pređašnjim vremenima.

Ključni problem je, upozoravaju istoričari svakidašnje istorije, ali i kulture, neadekvatan odnos prema sopstvenoj kulturnoj i svakoj drugoj baštini, čiji su nerazdvojivi deo običajna i sakralna. Moglo bi se čak zaključiti da je taj, blago rečeno, nemar toliki, da izostavlja mnoge bitne elemente koji grade identitet jednog prostora i ljudi koji žive na njemu, naspram isticanja odlika koje pozivaju na, kako srpski nacionalisti vole da kažu, sabornost.

Zbijanje, zgušnjavanje za odbranu ili napad, podrazumeva se.

To je posebno uočljivo u vremenima kada se jeziku i pismu, kao temeljnim elementima nacionalnog identiteta, dodaje vera, ali ne u smislu verovanja već organizacije, crkve koja okuplja određenu skupinu. Pastvu. To je na širem prostoru bilo uočljivo u davna vremena verskih i krstaških ratova, danas evoluira u suprotnom smeru kroz pokušaje da se što veći deo sveta islamizuje. Na ovim prostorima začeto je kad je došlo do podele hrišćanstva na katoličanstvo i pravoslavlje, ali zaoštreno tokom osmanske vladavine, da bi nakon oslobođenja od Turaka bilo živim “eksperimentima” u Drugom svetskom ratu i već pomenutim “novim” balkanskim ratovima devedesetih. Poseban začin bilo je odbacivanje ideje jugoslovenstva, posebno u etatističkom smislu.

U pohodima jednih na druge stradali su ljudi i njihove kuće, računajući i bogomolje kao poseban vid odmazde, ali još više stradala su kulturna dobra, uništavane knjige, neprocenjive tvorevine nastale u starim vremenima, kradene dragocene slike… Zatirano je ono što je u osnovi svakog identiteta, blago koje jedan narod reprezentuje pred svetom. I da zlo bude veće, uništena baština uzimana je i još se uzima kao jedan od ključnih elemenata stvaranja novog identiteta ili jačanja postojećeg, sve sa ciljem suprotstavljanja drugom isto tako građenom identitetu.

Jezik i ćirilica kao oružje

U Hrvatskoj Srbi i Hrvati govore identičnim jezikom, mada ga ortodoksni sa obe strane nazivaju različito, ljudi su često istog porekla, sa istim običajima, a dele ih vera, odnosno zapadno i istočno hrišćanstvo i taj naglašeni osećaj nacionalnog pripadanja, nekima indukovan, nekima prosto stečen tradicijom. No, nema sumnje da je mnogo više onoga što ih iskustveno spaja nego onoga što ih razdvaja, pa ipak su već vekovima u stalnim previranjima i sukobljavanjima, često strašnim i vrlo intenzivnim. Na pitanje zašto, Milorad Pupovac jednostavno odgovara: “Ljudi nisu subjekti u tom procesu, nisu akteri, pa se njih i ne pita. To je niz elemenata koji konstruiraju identitetske politike koje formiraju bilo vjerske, bilo političke, bilo lingvističke elite ili pojedinci, posredstvom mehanizama državne moći. Taj imaginarni oblik granica (naroda, nacija, prim J. J.) koji je formiran kroz identitetske politike, u verskom ili pseudojezičkom smislu ili nečeg drugog, neka su vrsta novih sredstava za održavanje atmosfere koja je poratna, koja sadrži elemente konflikta, drugog sveta, stalne borbe da drugi svet nema veze s nama, borbe da se dokaže da nismo isti ‘kao oni’”, kaže Pupovac.

U Hrvatskoj je decenijama posle rata aktuelno nastojanje Srba da ćirilica bude ne samo zvanično već i u životu priznato pismo, naprotiv nastojanju dobrog dela Hrvata, posebno militantnog soja, da ga potisnu iz Hrvatske, ne prezajući od sile i nad ljudima i nad objektima obeleženim tim pismom.

“To je posebna priča koja predstavlja jednu vrstu sramote za hrvatski kulturni, naučni, pa slobodno ću reći i hrvatski kršćanski prostor. Stigmatiziranje ćiriličnog pisma jedan je od elemenata ne samo isključivanja, segregacije, demonizacije nego i podizanja zidova prema drugima. Inzistiranje na nerelevantnim malim razlikama, koje se nastavlja u različitim oblicima, zapravo želi spriječiti bilo koju vrstu oslobođenja ljudi”, smatra Pupovac: “Na temelju ličnog osećaja razlika, doživljaja tih razlika, sudi se da li razlike uopšte postoje i kolika je njihova relevantnost: To je ozbiljno pitanje slobode u postjugoslovenskim nacijama i kada je posrijedi jezik i kad je posrijedi politika sjećanja, sve su to elementi u kojima tek treba doći do oslobađajućih elemenata.”

ZAMENA ZA SLOBODU I PRAVA: Identitet uopšte vrlo je inflatorna kategorija, koristi se za sve i svašta i gotovo da ga je teško koristiti kao termin, bilo u nauci, bilo u politici, kaže za Novi magazin Milorad Pupovac, jedan od lidera hrvatskih Srba i višegodišnji (sada eks) predsednik tamošnjeg nacionalnog veća Srba: “Sa druge strane, politike nacionalnih identiteta su neka vrsta zamjene za nacionalnu emancipaciju, zamjene za nacionalne slobode i nacionalna prava. U globaliziranom svijetu i našim parohijalnim postjugoslovenskim okvirima nacionalni identitet teško da može biti sredstvo za otklanjanje koloniziranosti naših nacija, naših naroda, naših društava i zato mi se čini da je mnogo važnije da se govori o slobodama, o pravima, da se govori o ljudskim i političkim jednakostima.”

Pupovac – koji naravno govori ijekavicom jer je to verzija njegovog maternjeg jezika identična hrvatskom, jasno, a ovde je namerno ostavljena da pokaže bogatstvo jezika – smatra da je insistiranje na nacionalnim identitetima, zapravo, neka vrsta gušenja individualizma.

Razgovor s Miloradom Pupovcem vođen je na marginama Kongresa i Foruma REKOM-a i logično je bilo pitati ga kako se možemo boriti sa činjenicom da su ne tako davno različiti “nacionalni identiteti” na ovim prostorima bili u ratnim sukobima velikih razmera i na koji način su floskule o naciji i isticanje tog svojstva doveli do tih konflikata, a potom već decenijama ne dozvoljavaju izlazak iz konfliktnog stanja?

“Naše nacije su postale zarobljenicama identiteta i identitetskih politika koje su stvarane. One su u nekom smislu okamenjene unatoč činjenici što su fabricirane, unatoč tome što su konstruirane, unatoč činjenici što su diskurzivni i institucionalni konstrukti”, objašnjava Pupovac. “Kad se na nacionalnim identitetima silno inzistira, oni su nekomunikativni jer je najveći dio toga što sačinjava osjećaje pripadnosti i konstruirane identitete već samo po sebi konfliktno. Dobar dio toga što čine identitetske politike u poratnim okolnostima na prostorima bivše Jugoslavije je, zapravo, nastavljanje rata u identitetskoj sferi i korišćenje identitetskih politika i njihovih komponenti da bi se komunikacija spriječila, a ne omogućila, kako bi se, zapravo, nastavio rat različitim oblicima identitetskim politika.”

Sličan proces odvija se i u Srbiji, ali činjenica da većinski narod ima “izolovanog” glavnog protivnika – kosovske Albance – na jednoj strani, a na drugoj prilično utemeljenu manjinsku politiku, čini da se unutrašnje sukobljavanje manje oseća na etničkom nivou. Osnovni problem novog društva jeste nastojanje da se nacionalni srpski identitet suzi na osnovne pretpostavke, s naglašenim uticajem Srpske pravoslavne crkve. Pri tome se zanemaruje izuzetno bogata kulturna baština, koja je osnova svakog nacionalnog identiteta, a novi identitet gradi na mitovima, posebno kosovskim – što mnoge ljude stalno drži u pripravnosti i strahu od sukoba.

Nasuprot tome izražen je osećaj za evropski prostor, kojem Srbija gravitira i kao moderna država od 17. veka, ali i na temeljima srednjovekovne politike srpskog carstva. Nesumnjivo je, uprkos izuzetno nepovoljnom samopredstavljanju krajem 20. veka, da kao multietnička i multikonfesionalna teritorija Srbija ima kvalitet i kapacitet evropskog kulturnog područja, negujući, pa i ističući svoju drugost, vizantijsko nasleđe i blizinu orijentalnim kulturnim obrascima.

Dvostranost i višeznačnost Srbije nezaobilazna je Evropi, mada povremeno nerazumljiva, pa i zastrašujuća, što dovodi do opreza i, napokon, njenog viđenja kao nedovoljno pouzdane i stabilne buduće članice Evropske unije. Upravo je u procesu evropskih integracija postalo jasno da Srbija nema organizovan i jasan stav prema svojoj sopstvenoj kulturnoj tradiciji, oko koje se gomilaju dnevnopolitičke diskusije, ali se u tim diskusijama primećuje mnogo proizvoljnosti i površnosti, pa i neznanja.

Kulturna politika prepušta očuvanje kulturne tradicije oslabljenim i osiromašenim institucijama koje su se “ispraznile” – naučni podmladak nedostaje. Izdavačka delatnost, sa izuzecima, orijentiše se samo na tržište, previđajući da se u tradiciju mora ulagati i da se od nje ne može praviti profit. Kulturna baština određuje kulturni identitet Srbije s kojim ona zahteva svoju poziciju u porodici evropskih naroda – a to je političko pitanje od izuzetne važnosti.

Da bi Srbija razbila sumnje Evrope i sveta, potrebna je ozbiljna prezentacija nasleđa, počev od usmene srpske tradicije koja nema odgovarajuće mesto ni u obrazovnom sistemu niti u svakodnevnom kulturnom životu Srbije – izuzev kao integrativni faktor i osnaživanje pred eventualne sukobe.

Takođe, stanje u likovnoj zaostavštini Srbije 19. i 20. veka problematično je, ona je teško oštećena u stalnim ratovima, ali i u miru usled dugogodišnjeg nedostatka muzejskog prostora i nepostojanja naučnoistraživačkog rada koji bi mogao da pokaže kvalitet ovog slikarstva i njegovu utemeljenost u evropsku baštinu.

Čak je i srednjovekovno nasleđe Srbije ugroženo, premda je svako ko sebe smatra autentičnim predstavnikom nacije, a posebno vođe, izuzetno ponosan. Neki od manastira su riznica svetske kulture i na listi su Uneska, pre nekoliko godina zahvaljujući tvrdoglavosti bivšeg ministra kulture Nebojše Bradića stećci kao poseban umetnički izraz, u jasnoj korelaciji s patriotizmom i istorijom, našli su se pod elitnom svetskom zaštitom, odnosno ono što je preostalo od njih, pošto je većina uništena, ne delovanjem drugih nego nečinjenjem Srbije i Srba na njihovom očuvanju.

U sticanju i očuvanju nacionalnog identiteta ne smeju se zaobići ni priroda i životno okruženje jer su upravo oni jedan od temelja ponašanja ljudi, a time i stvaranja posebne kulture.

Poseban segment nasleđa je ćirilično pismo, ali na njemu se insistira na dnevnopolitičkoj bazi, bez ozbiljnijih napora da se njena posebnost i značaj prikažu svetu.

Činjenica je, napokon, da tek prihvatanjem sopstvenog nasleđa nacionalni identitet – srpski ili svaki drugi – dobija značaj i stvara veze koje se ne raskidaju lako i istovremeno su brana i samouništavanju i razaranju.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.