Karin Roginer Hofmeister – Ko je sada plaćenik? SPC protiv „naše dece“
Autorka: Karin Roginer Hofmeister, Izvor: Peščanik
„I kod nas ovih dana ima revolucije. Obojena revolucija – vi to znate. Nadam se da ćemo to iskušenje prevazići, kao što ste rekli. Jer znamo i osećamo da centri moći sa Zapada ne žele da se razvija identitet srpskog naroda i njegova kultura“, rekao je patrijarh Srpske pravoslavne crkve (SPC) Porfirije tokom posete Moskvi u aprilu 2025.1 Na sastanku sa ruskim patrijarhom Kirilom, kao i Vladimirom Putinom, direktno je povezao zlonamerne zapadne grupe sa aktuelnim studentskim protestima protiv vlasti, nazivajući ih obojenom revolucijom. Izazvan tragičnim urušavanjem betonske nadstrešnice glavne železničke stanice u Novom Sadu u novembru 2024, protestni pokret prerastao je u najveći izraz nezadovoljstva sistemom koji je izgradio i oličava Aleksandar Vučić. Ipak, poglavar SPC-a ovu erupciju narodnog nezadovoljstva nije tumačio kao iskaz narodne volje, već kao zapadnu zaveru da se ugrozi srpski etno-religijski identitet. Ne samo što je otvoreno stao uz vlast, već je i optužujući proteste upotrebio zavereničku matricu o trulom Zapadu koji se infiltrirao u njihove redove. Ovi koraci patrijarha i drugih episkopa iz crkvenog vrha signaliziraju rastući uticaj države na crkvu. Istovremeno bi bilo pogrešno da se shvate isključivo kao papagajsko ponavljanje Vučićeve retorike. SPC disponira kompleksno razrađenim narativom o zaveri Zapada protiv Srba i njihove crkve i ima bogatu istoriju njegovog korišćenja u različite svrhe i sa raznim intenzitetom.
Posebno nakon NATO bombardovanja Jugoslavije u proleće 1999, teorije zavere o Zapadu postale su stalni obrazac kroz koji je SPC pokušavala da objasni političke i društvene izazove, naročito one koji izazivaju osećaj ontološke nesigurnosti u društvu. Od opštih predstava o istorijskoj nepravdi do usko definisanih teorija zavera, motiv trulog Zapada prisutan je u javnim obraćanjima Crkve skoro tri decenije. Taj narativ se koristi kao sveobuhvatni okvir za tumačenje različitih tema kao što su ratovi u bivšoj Jugoslaviji i suočavanje sa njihovim posledicama, prava LGBT+ osoba, delom pandemija Covid-19 i, sada, protesti protiv vlasti.
Koreni savremenih srpskih zavereničkih narativa o Zapadu potiču od vladike Nikolaja Velimirovića (1880-1956), čije je delo doživelo snažnu popularizaciju od devedesetih godina pa nadalje. Marginalizovan u socijalističkoj Jugoslaviji, Velimirović je kanonizovan 2003. godine od strane SPC-a i postao centralna figura srpskog klero-nacionalističkog zavereničkog diskursa. U njegovim spisima, Zapad je predstavljen kao moralno iskvaren i duhovno destruktivan – često u kombinaciji sa antisemitskim izjavama. U jednom od najpoznatijih odlomaka, Velimirović optužuje Jevreje da su izmislili sve moderne evropske koncepte kao što su demokratija, socijalizam, pacifizam ili ateizam – kao đavolje tvorevine.2 Kako tvrdi Jovan Bajford, Velimirović je postao ključni arhitekta modernog srpskog zavereničkog diskursa.3 Te ideje su ponovo ojačale u postmiloševićevskoj eri kroz crkvene krugove i desničarske grupe poput Obraza i Dveri. Tako su se antisemitske teorije zavere – naročito verovanje u svetsku jevrejsku zaveru – uklopile u širi anti-zapadni narativ, što je ponekad vodilo i ka govoru mržnje, vandalizmu, pa i nasilju nad jevrejskom zajednicom u Srbiji.4
Periodi nacionalne nesigurnosti u postsocijalističkoj Srbiji pogodovali su razvoju i suptilnih i otvorenih oblika antisemitizma. Iako su ekstremne tvrdnje često ostajale na marginama, jedan društveno prihvatljiviji, „obrnuti“ zaverenički trop stekao je popularnost – prikazujući Srbe, slično kao Jevreje, kao večite žrtve zavera predvođenih sa Zapada. Ovaj narativ, poznat i kao srbofobija, povlači paralele između Holokausta i genocida nad Srbima u NDH, opisujući oba naroda kao „izabrane“ koje globalne sile žele da unište. SPC igra ključnu ulogu u očuvanju te analogije. Čak i Velimirović – uprkos antisemitskim elementima njegovog dela i delovanja – piše o Srbima kao narodu koji je najviše stradao, odmah posle Jevreja. Ovaj narativ žrtve postaje deo crkvenog identiteta, učvršćujući uverenje da su Srbija i pravoslavlje pod stalnom pretnjom vidljivih kao i prikrivenih zapadnih sila.
Takve zavere se često projektuju i na „unutrašnje neprijatelje“, koji u njima služe kao agenti globalnih, odnosno zapadnih tajnih sila. Posebno u ranom postmiloševićevskom periodu, kada je konkurencija oko vrednosti i normi uključivala širok spektar decentralizovanih i ideološki raznolikih aktera, SPC je često koristila teorije zavere da bi okrivila svoje domaće protivnike kao strane plaćenike, sugerišući da su njihovi pravi motivi bili skriveni i namerno subverzivni. Zapadni kulturni i vrednosni modeli – ljudska prava, seksualna prava, verski pluralizam – predstavljeni su kao strani srpskoj pravoslavnoj tradiciji i kao pretnja ponovo uspostavljenoj poziciji SPC-a. Međutim, kako je opadao uticaj Zapada u regionu i kako se politički pejzaž sve više koncentrisao oko Aleksandra Vučića, SPC je formalno jačala svoj položaj. To je umanjilo potrebu za zavereničkom retorikom, iako su motivi trulog Zapada i njegovih domaćih agenata ostali u crkvenom diskursu povremeno prisutni – za godišnjice NATO bombardovanja, parade ponosa ili tokom pandemije.
Promenljiva funkcija zapadnih teorija zavere u diskursu SPC-a mora se takođe sagledati u širem kontekstu autoritarnog zaokreta Srbije. Upravo je srpsko političko rukovodstvo – naročito predsednik Vučić – isplivalo na površinu kao glavni proizvođač i diseminator zavereničkih narativa, efektivno potiskujući druge aktere u okviru srpske zavereničke kulture. Temeljnim preuzimanjem javnog diskursa, Vučić je monopolizovao i normalizovao teorije zavere kao rutinski politički alat – korišćen za skretanje pažnje i diskreditaciju ozbiljne opozicije. Figurativno oličavajući kolektivno srpsko „ja“, Vučić i njegovi saveznici zasićuju javnu sferu dramatičnim narativima koji ga prikazuju kao glavnog branioca srpskih vrednosti, koji hrabro staje naspram neprijateljskih sila sa svih strana – posebno sa Zapada. U tome mogu da se oslone na dobro uspostavljen retorički i simbolički repertoar SPC-a.
Kako su se veze crkvenog rukovodstva s režimom produbljivale, mnogi njegovi predstavnici i mediji povezani sa Crkvom usvojili su zavereničke narative ne samo radi odbrane sopstvene institucionalne i ideološke pozicije, već sve više i u službi političke reprezentacije. Postali su deo šireg medijskog ekosistema dezinformacija koji je Vučić uspostavio. Pozivanjem na nejasne strane pretnje, oni pomažu u skretanju pažnje javnosti sa gorućih unutrašnjih problema kao što su korupcija, propadanje infrastrukture ili erozija institucija – kad god režimu to politički odgovara.
Samo nekoliko dana nakon posete Porfirija Moskvi, Vučić je takođe otputovao u Rusiju na paradu povodom Dana pobede, što je patrijarh i najavio. Tokom konferencije za novinare on je „blokaderima“ u Srbiji iz Moskve poručio da je „njihov Majdan gotov“. Kao odgovor na kritike njegovog odlaska u Moskvu Vučić je sebe ponovo stavio u ulogu hrabrog mučenika citirajući episkopa Sergija iz Eparhije bihaćko-petrovačke koji je navodno rekao: „Kada razapinju Vučića na krst na takav način, onda znam da je nešto sigurno mnogo dobro za naš narod uradio.“5
Još u januaru 2025. godine, vladika Sergije je objavio otvoreno pismo podrške Vučiću, tvrdeći da postoji skriveni plan iza protesta: „Kad god izmučena zemlja krene naprijed, neko je povuče nazad – u blato iz kojeg se jedva iščupala… Njihova lica ne vidimo, jer negdje iz svojih hajdučkih jazbina upravljaju protestima u kojima, osim studenata, nema ništa studentsko. Ni srpsko.“6 U februaru 2025. na sajtu Eparhije kruševačke, mitropolit David proteste je takođe nazvao obojenom revolucijom, upoređujući ih sa „iluminatskim skupovima“. U istom tekstu je studente optužio da se „obučavaju da postanu ’srpske ustaše’ i ’novi zlodusi Lubjanke’“.7 Referenca na zloglasni sovjetski zatvor „bezbožnih komunista“ kao i oksimoronski izraz „srpske ustaše“, duboko traumatičan, korišćen je da se studenti predstave kao izdajnici. Osim šest episkopa koji su osudili Davidove reči, SPC nije reagovala niti je uklonila tekst sa svoga sajta. U maju 2025, Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka pokrenula je podkast u cilju promovisanja crkvene misije. Prva epizoda nosi naziv „Obojena revolucija ili medijski napadi na Crkvu“. Gosti su delili shvatanje da su nemiri delo skrivenih sila. Protojerej-stavrofor Velibor Džomić izjavio je: „U ovom čitavom procesu obojene revolucije je najmanje studenata, oni su zloupotrebljeni… Ovde su ozbiljni politički igrači kojima studenti samo služe.“8 U svojim besedama, mitropolit zvorničko-tuzlanski Fotije je otišao toliko daleko da je proteste povezao sa „zlom magijom“ izjavljujući: „Deca ne znaju ko ih je tu organizovao, šta rade. Neko kaže, to je duhovni Majdan… Žao mi je te dece… Oni su pod uticajem neke magije, nažalost.“9
Najvažnije, ipak, jeste to što je upravo patrijarh – koji je ranije tvrdio da je neutralan i da je Crkva iznad podela – svojim izjavama potvrdio da SPC nije apolitična. Koristeći zavereničku retoriku, pokazao je spremnost ne samo da brani položaj Crkve, već i da podrži „posebno štetan, korumpiran i autokratski režim“.10 Time su mnogi istaknuti predstavnici SPC-a – crkve koja godinama gradi imidž institucije koja kao jedina stoji uvek uz svoj narod – počeli aktivno da šire teorije zavere koje veliki deo tog istog naroda prikazuju kao unutrašnje neprijatelje ili strane marionete. Ovoga puta mete nisu NVO, aktivisti, opozicija ili intelektualci – agenti trulog Zapada. Proteste predvode studenti – „naša deca“ – koji predstavljaju budućnost zemlje. Ta generacija nije karikatura sekularnih liberala koje SPC kritikuje. To su i verujući pravoslavci – viđene su ikone na protestima, a studenti su tražili da se crkve otvore kako bi primili pričešće. Očekujući napade režima, svesno su izbegavali povezivanje sa domaćom opozicijom ili stranim uticajem. Time su stekli široku podršku građana, a ostali previše neodređeni za strane aktere. Ipak, crkveno vođstvo je sve to ignorisalo. Ponavljajući narative o skrivenim planovima za uništenje srpskog identiteta, propustili su priliku da učestvuju u njegovoj obnovi. Umesto toga, ostaju uz korumpirani režim koji je izgubio legitimitet za veliki deo građana, ali od kojeg očigledno imaju koristi – makar kratkoročno. I tako dolazimo do jeretičkog pitanja: Gde je prava Crkva, zašto nije među decom, i ko je sada plaćenik?
Autorka je postdoktorantkinja i predavačica na Institutu za međunarodne studije na Karlovom univerzitetu u Pragu. Bavi se savremenom istorijom jugoistočne Evrope, pre svega ulogom crkve u rekonstrukciji kolektivnog sećanja.
Tekst je prenet sa portala Peščanik.
