Srbija 19. veka u očima nemačkih putopisaca: Između orijenta i okcidenta

Piše: Petar S. Ćurčić. Izvor: Novi magazin

Fenomen kulturnog transfera podstakao je generacije istraživača da ispitaju iskustvo prenosa, prihvatanja i adaptacije različitih ideja i životnih praksi na evropskom tlu. Otvarajući čitav niz pitanja, Mišel Espanj i Mihael Verner su u izuzetno važnom članku Nemačko-francuski kulturni transfer tokom 18. i 19. veka iz 1985. godine apostrofirali značaj migracija, ekonomije, medija, prevođenja, ugroženih i lutajućih zajednica, imperija i velikih sila. U ovom tekstu pokušaćemo da osvetlimo samo pojedine promene u Kneževini i Kraljevini Srbiji koje su nesumnjivo nastale kao posledica kulturnog transfera iz Zapadne i Centralne Evrope.

Putopis, ta stara književna forma, predstavlja veoma važno štivo ne samo za entuzijaste, već i za naučnike. Večito neodređena granica između dokumentarnog, estetskog i fiktivnog, čini ovu vrstu izvora istovremeno i izuzetno korisnim, ali i nezahvalnom za istraživače. Prostori današnje Srbije bili su, i ostali, zanimljivi generacijama putnika namernika. Iako su brojni krstaši, hodočasnici u Svetu Zemlju i diplomate ostavljali beleške o ovim krajevima, tek će u prvoj polovini 19. veka nastupiti novi talas putnika koji su, bilo poslom, bilo znatiželjom, boravili u našim krajevima ostavljajući svedočanstva o intenzivnim promenama u Srbiji nakon dva ustanka.

Velika izdavačka delatnost Vuka Karadžića i Leopolda fon Rankea, izazvala je znatno interesovanje za mladu državu u nastajanju. Srpskoj javnosti pre svega su, preko prevoda, poznata dela pruskog oficira Ota fon Pirha (1799-1832), anonimnog Vilhelma Rihtera, austrijskog arheologa i polihistora Feliksa Kanica (1829-1904), nemačkog novinara Gustava Raša (1825-1878) i češkog pisca i lekara jevrejskog porekla Zigfrida Kapera (1821-1879). Pored njih, postoji još jedna grupa pisaca čiji radovi nisu prevođeni, a koji su se sukcesivno bavili dešavanjima u Srbiji od 1830. do 1918. dajući vredne beleške o unutrašnjem životu i promenama u Kneževini i Kraljevini Srbiji. Na osnovu ovih izvora pokušaćemo da ukažemo na evropski kulturni transfer u Srbiji 19. veka u pet domena.

SVAKODNVENI ŽIVOT: Važni pokazatelji promena bili su gradovi, a naročito Beograd kao najveći administrativni i trgovački centar. Kako je 1829. godine primetio Oto fon Pirh, u Beogradu je bio snažan kontrast između orijentalne neurednosti, lošeg kvaliteta gradnje i nepostojanja urbanističkog planiranja, s jedne, i početnih pokušaja Srba i drugih hrišćana da takvo stanje promene, s druge strane.

Krenućemo od svakodnevice na dvoru. Evropeizacija se odvijala od vladarske kuće i kretala se ka građanstvu, posebno činovništvu, oficirskom koru i trgovačkom sloju. Te promene nisu bile neprekidno intenzivne. Vladarske kuće u prvoj polovini 19. veka bile su spoj orijentalne spoljašnjosti i delimično evropeizovanog unutrašnjeg enterijera s retkim nameštajem, bakrorezima i escajgom koji su nabavljani iz Habzburške monarhije. Situacija se menjala postepeno, i s pojavom novog dvora po projektima Aleksandra Bugarskog, vladajuća dinastija dobija prostor koji je rađen po ugledu na život u Francuskoj. Koliko važnu ulogu igraju zapadni proizvođači najbolje se vidi i po tome što su bečke firme proizvodile nameštaj za kraljevski dvor. Ishrana vladareve porodice bila je tradicionalna u prvim godinama autonomne Srbije. Pirh i Rihter donose opise o tome kako su knez i njegova porodica jeli pečenje, pasulj i sočiva, a Vilhelm Rihter je trpezu kneza Miloša poredio s ishranom bogatijeg zanatlije u Nemačkoj. Dvorska svakodnevica, u početku lišena muzike i pozorišne zabave, vremenom je dobila novi izgled sa balovima, horovima i glumačkim trupama naročito za vreme knjeginje Julije, žene kneza Mihaila Obrenovića, i kraljice Natalije, supruge kralja Milana. Premda kritični prema neinventivnosti kneza Miloša u pogledu jela, nemački putopisci s naročitom su pažnjom opisivali brojne novine iz inostranstva koje je knjaz uvodio na svojim imanjima imajući u vidu pre svega uvoz novih sorti voća i izradu sistema za navodnjavanje.

Evropski transfer je postepeno prodirao i u građanstvo. Nedostatak ozbiljnije potrošačke kulture među građanstvom bio je fenomen koji su primećivali gotovo svi putopisci. To se pre svega odnosilo na nameštaj, stolariju, projektovanje kuća, ali i nepostojanje hotela i gostionica. Od 1850-ih do 1870-ih i ta slika se menja, a umesto gostionica pojavljuju se hoteli čija imena asociraju na zapadnoevropske gradove i postaju sinonim standarda. Naročito se među njima isticao beogradski „Pariz’’ koga su opisivali mnogi autori, pre svega Feliks Kanic. U ishrani su već od druge polovine 19. veka uvođeni gulaš i bečke šnicle što je bio dokaz snažnog uticaja iz Habzburške monarhije.

Pojava stranih štampanih medija imala je važnu ulogu u obaveštavanju elite o prilikama u svetu, ali i u primanju zapadnih kulturnih obrazaca. Kako bi ostao informisan, već je knez Miloš insistirao da mu saradnici čitaju i prevode novinske vesti sa francuskog i nemačkog jezika. U Beogradu je bilo moguće u poslednjim decenijama 19. veka pronaći novine na nemačkom jeziku kao što su Neue Freie Presse, Augsburger Allgemeine Zeitung i Pester Lloyd.

Poboljšanje materijalnog standarda, ali i dolazak majstora iz Habzburške monarhije doprineo je da se u unutrašnjosti razvije staklarstvo i stolarstvo što je imalo neposrednih posledica i po život ljudi u varošima i selima. Brojni su nepoznati majstori koji su odigrali važnu ulogu u tom ne toliko eksplicitnom transferu. Takođe, i mnogi strani urbanisti i inženjeri učestvovali su u izgradnji kanalizacije i neophodne infrastrukture doprinoseći razvoju mnogih gradova u unutrašnjosti (Niš, Kragujevac, Zaječar, Požarevac i drugi). Pojedine varoši će ostaviti toliki utisak u promeni sopstvenog karaktera da je zbog ulica pod pravim uglom Gustav Raš Šabac opisao kao „mali Pariz“.

Položaj žena bio je identičan u vladarskoj kući i u unutrašnjosti. Kako je Oto fon Pirh primetio, knjeginja nije sedela za stolom dok muškarci jedu, a Vilhelm Rihter je uočio da žene ne smeju da šetaju u istoj ravni sa muškarcem. Poredeći osmanske uticaje na život stanovnika Srbije, Feliks Kanic je zaključio da je izolovanost žena ostala najsnažnija tekovina epohe pre 1804. U slučaju vladarske kuće, međutim, promene su bile mnogo brže o čemu svedoče i brzi razvodi knjeginje Julije i kraljice Natalije od svojih muževa. Primećujući promene u položaju žena, Kanic je znatnu ulogu pripisivao pre svega Višoj devojačkoj školi, koja je bila pod patronatom kraljice Natalije. Vilhelm Runge je prepoznao da žene iz viših slojeva često odlaze u nemačke gradove (posebno Drezden, Minhen, Beč i Budimpeštu) kako bi se učile odevanju i modi.

EKONOMIJA: Nemerljiv doprinos transferu i usvajanju novih oblika života sa zapada odigrala je privreda. Trgovina plovnim putem i kasnije železnicom učinile su da se u Srbiji pojavi mnoštvo stranih proizvoda, pre svega austrijskog porekla. U istoriji rudarstva naše zemlje važnu ulogu igraju Nemci što je kontinuitet još od srednjeg veka kada su rudari iz Saksonije doprineli eksploataciji srebrne rude. Prva velika savremena geološka istraživanja u Srbiji sproveo je polovinom tridesetih godina 19. veka inženjer Herder, sin čuvenog mislioca Johana fon Herdera. Herder mlađi ostavio je i zapise o geološkim osobenostima naše zemlje, ali ona su kasnije proširena drugim istraživanjima. U razvoju rudarstva u istočnoj Srbiji istakao se i inženjer Hofman koji je neko vreme rukovodio pojedinim srpskim rudnicima.

Investicije i koncesije kojima se uspostavljala srpska industrija nisu bile retkost. Primeri Bajlonija, Vajferta, ali i Krena, Bateka i Apela, uz fabriku braće Minh u Paraćinu pokazuju da su strani preduzetnici iz Nemačke i Austrougarske prepoznali mogućnost da se u Srbiji mogu ostvariti veći profiti. Tehnološki napredak ne bi bio moguć bez uvoza iz Beča i nemačkih gradova, a bez uvoza ne bi došlo do povećanja produktivnosti srpske industrije. Srbija se našla i u evropskim lancima razmene uvozeći sirovine i gotove proizvode, a kasnije i prodajući gotove proizvode zemljama u svom okruženju. Čak i ograničena pojava industrije izazivala je skepsu. Primera radi, postavljanje parnog mlina i ideja o njegovoj primeni u početku je bila odbačena, ali je tek mlin Nјemeca uspeo da privuče seljake da se okrenu novim oblicima proizvodnje. Primer tehnologije sušenja šljiva pokazuje i evropski karakter transfera znanja. Naime, početkom devedesetih godina 19. veka, austrougarska okupaciona uprava Bosne i Hercegovine poslala je učenike u Francusku kako bi stekli znanja u sušenju šljiva. Iz Bosne i Hercegovine tehnika pravljenja suvih šljiva je vrlo brzo preneta u Srbiju gde se proširila zahvaljujući činjenici da je voćarstvo, a posebno šljivarstvo, bilo veoma prisutno. Važan most u saradnji bili su i pojedini balkanski Jevreji, pre svega sefardskog i aškenaskog porekla, koji su se pored trgovine bavili i menjačkim poslovima.

OBRAZOVANJE I NAUKA: I pored pokušaja za uspostavljanjem univerziteta, Srbija je više decenija bila prinuđena da šalje mlade ljude u inostranstvo kako bi stekli neophodna znanja i vratili se u zemlju da doprinesu njenom razvoju. U tom pogledu, naročito dominiraju studenti koji su se školovali na nemačkim univerzitetima, ali oni nisu bili jedini budući da je znatan bio uticaj i studenata iz Švajcarske, Francuske i Rusije. Geolog Hofman je uz Simu Lozanića doprineo da se u Srbiji razviju i studije hemije na tadašnjoj Velikoj školi. U oblasti humanističkih nauka, nemački putopisci primećuju i otklon istoriografije od epike i fantazije i okretanje ka proučavanju izvora u duhu nemačkog istorizma.

PRIMAT POLITIKE I POSTIGNUTO: Partijska diferencijacija u Srbiji počela je da se intenzivira tokom šezdesetih godina 19. veka, a Gustav Raš je naveo da su se početkom sedamdesetih već pojavili liberalni, socijaldemokratski i konzervativni listovi. Ispitujući političku istoriju Srbije, Raš je Karađorđa okarakterisao kao rimskog diktatora, dok je kneza Miloša ocenio kao tiranina koji je izveo korenite promene u zemlji. Prema Antonu Tumi, krajem devetnaestog stoleća osnovna politička podela bila je na prozapadne naprednjake, koji su težili da zemlju centralizuju i izgrade industriju, školstvo, železnice i javne građevine, i radikale, koji su se ugledali na agrarne države poput Švajcarske, Norveške i Danske. I Tuma je primetio da su radikali, pogotovo oni mlađi, bili skloni republikanskim i socijalističkim idejama. Suprotno oceni Fedora Posarta koji je krajem tridesetih godina 19. veka Srbiju okarakterisao kao ustavnu monarhiju, Tuma je, pišući krajem 19. veka, smatrao da je Srbija ima više republikanskih karakteristika i da je uređenje bliže izbornoj monarhiji.

Spoljnopolitički sukob između Srbije i zemalja Trojnog saveza tokom Prvog svetskog rata otvorio je pitanje uloge ratne propagande u predstavljanju Srbije. Vojnim slomom Srbije 1915. godine nastupile su teške godine za stanovništvo koje se našlo u okupiranim područjima. Pokušavajući da javnom mnjenju sopstvenih zemalja isporuče negativnu sliku o protivniku, pojedini putopisci su tokom Prvog svetskog rata Srbiju predstavljali kao zaostalu i orijentalnu zemlju. U tim opisima prednjačio je novinar Rudolf Damert koji je Beograd predstavljao kao „mešavinu azijatske divljine i evropske megalomanije“ s obiljem imitacije bez originalnosti. U oceni su teže prošli gradovi u unutrašnjosti koje je Damert označio kao proširena sela. Za Damerta, demokratija u Srbiji je imala štetnih posledica, jer nije mogla da prevaziđe stanje anarhije zbog nepismenog i orijentalnog stanovništva.

I pored protivrečnih svedočenja koji se kreću od iskrenog divljenja prema Srbiji i njenim postignućima do izrazite kritičnosti prema njenom iskustvu evropeizacije, brojni putopisi na nemačkom jeziku predstavljaju važna svedočanstva o svim složenostima srpskog puta u modernu.

*Autor je istraživač Instituta za evropske studije

Ovaj rad je deo članka napisanog u okviru projekta IDEJE, Fonda za nauku Republike Srbije, broj projekta 7747152, Cultural Transfer EuropeSerbia from the 19th to the 21st century – CTES

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.