Srbija i borba za ljudska prava: Korak koji menja sve

Piše: Sonja Liht. Izvor: Novi magazin

Za nas koji smo živeli i bili akteri višedecenijske borbe za ostvarenje osnovnih ljudskih prava na ovim našim prostorima ona nije završena, niti ju je moguće istinski razumeti izvan šireg konteksta borbe za mir, demokratiju i vladavinu prava u balkanskim, evropskim, pa i svetskim razmerama. A moja generacija zna da je dve decenije pre nego što je postao „zaštitno lice“ studentskih demonstracija 1968. Dragoljub Mićunović odveden iz gimnazije u zatvor, pa na Goli otok; pamtimo tamnovanje prvog komunističkog disidenta Milovana Đilasa; suđenja studentima označenim kao vođe demonstracija, ali i drugim „nepodobnim elementima“; izbacivanje osmorice profesora sa Filozofskog fakulteta 1975; politička suđenja sve do kraja 80-ih.

Često se zanemaruje da su protesti protiv rata u Vijetnamu, koje su pokrenuli prevashodno studenti i to ne samo u SAD i Zapadnoj Evropi, već i u Čehoslovačkoj, Poljskoj, Mađarskoj, Jugoslaviji, ozbiljno uzdrmali poredak uspostavljen tokom Hladnog rata i borbe dve supersile za prevlast. Iako je okidač tih protesta bio rat u Vijetnamu oni su izrodili „novu levicu“ i kulturnu revoluciju, koja je oblikovala i borbu za građanske slobode i rodnu ravnopravnost, a u svakom zemlji ukazala i na najneuralgičnije tačke postojećeg poretka.

U Americi to su bili ratovi koje je vodila nakon1945. i rastuće nezadovoljstvo diskriminacijom na rasnoj osnovi, u Nemačkoj nezavršeni proces denacifikacije, u Francuskoj su se studentima pridružili i milioni radnika u maju 1968. a u zemljama Istočne Evrope su se transformisali u proteste protiv gušenja osnovnih građanskih sloboda i slobode govora.

BUNT U SALI HEROJA: Na ovom mestu zato treba podsetiti da je skup protiv rata u Vijetnamu decembra 1966. u Sali heroja na Filološkom fakultetu u Beogradu završen napadom policije na studente čim su izašli na ulicu, da je to trenutak kada su Filozofski i Filološki fakultet, kao i akademije umetnosti, označeni kao bundžije i opasni elementi, da je u proleće 1968. na Filozofskom fakultetu potpisano pismo solidarnosti sa poljskim intelektualcima koji su zatvoreni ili proterani sa univerziteta nakon studentskih protesta širom Poljske, da su beogradski studenti protestovali protiv utamničenja Mikisa Teodorakisa pred grčkom ambasadom, jednu celu noć tog istog proleća sedeli pred Ambasadom Nemačke demonstrirajući zbog atentata na Rudija Dučkea.

U osvrtu na te turbulentne godine britanski istoričar Toni Džad je izrazio žaljenje da su oni na zapadu Evrope bili nesvesni uticaja mirovnih pokreta na nastajanje novih socijalnih pokreta u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Podela Evrope, osmišljena u Jalti, uspela je da izgradi istinski jaz ne samo između dva bloka nego čak i građana koji su se borili za iste ciljeve: mir, slobodu, demokratiju, pravdu i poštovanje osnovnih ljudskih prava.

Taj jaz je počeo da se premošćava u proleće 1982. pismom Jaroslava Šabate – čuvenog čehoslovačkog disidenta, koji je po drugi put zatvoren kao potpisnik i glasnogovornik Povelje 77 – Edvardu P. Tompsonu, britanskom istoričaru, socijalisti i osnivaču pokreta Evropsko nuklearno razoružanje (END). Te godine započinje saradnja između boraca za demokratiju i ljudska prava s jedne strane gvozdene zavese sa mirovnim pokretima s njene druge strane. Značaj te saradnje, kao što je to konstatovala profesorka i suosnivačica END-a Meri Kaldor povodom smrti E. P. Tompsona 1993, do tada, a ni do danas, nije dovoljno prepoznat, ni istražen kada se analiziraju procesi koji su doveli do pada Berlinskog zida.

Kao što to vidimo ovih dana podsećanje na taj period nije značajno samo za istoričare već i za razumevanje trenutka u kojem su pred opasnošću 3. svetskog rata i nuklearnog armagedona osnovna ljudska prava – pravo na život, pravo da se bude drugačiji, različito mišljenje i slobodna reč – krše na svim stranama sveta.

OSMAN KAVALA: Jedan od najeklatantnijih dokaza za ovu tvrdnju je presuda Osmanu Kavali, čuvenom turskom filantropu, intelektualcu, mirovnom aktivisti, koji je 4,5 godine proveo utamničen pre izricanja presude u Istanbulu na doživotni zatvor bez prava na pomilovanje. Nakon što je decembra 2019. Evropski sud za ljudska prava iz Strazbura zatražio da se Kavala oslobodi, konstatujući da je on utamničen da bi se njegov glas ućutkao, on je u februaru 2020. oslobođen da bi već na izlasku iz zatvora ponovo uhapšen pod optužbom za špijunažu. Uz njega je ostalih sedam optuženih, uhapšenih na dan kada je presuda doneta (videti tekst Tamare Jorgovanović u ovom broju NM/prim aut.), osuđeno na po 18 godina zatvora. Među njima i Hakan Altinaj, osnivač i prvi izvršni direktor Fondacije za otvoreno društvo u Turskoj, aktuelni direktor Evropske škole za političke studije i predsednik Akademije za globalno građanstvo, tvorac pojma „globalno građanstvo“ (global civics) i autor istoimene knjige prevedene sa engleskog na arapski, kineski, portugalski, ruski i španski jezik.

Nije slučajno da su Šabata, Tompson, Kaldor, Kavala bili među osnivačima Helsinškog parlamenta građana 1990. Naime, Vaclav Havel je, u trenutku poslednjeg hapšenja 1988, izneo ideju o nužnosti osnivanja Evropskog parlamenta za mir i demokratiju.

ŽENE NA ČELU: U Srbiji se često zaboravlja da su temu zaštitu ljudskih prava, kao i mnoge druge značajne za demokratsku transformaciju društva, pokrenule žene. U oktobru 1978. održan je međunarodni feministički skup u Istočnoj i Centralnoj Evropi, prvi posle II svetskog rata, „Drug/ca žena“ u Studentskom kulturnom centru u Beogradu posvećen osnovnim pretpostavkama rodne ravnopravnosti i ženskim ljudskim pravima. Žene su, desetak godina kasnije, bile i kičma mirovnog pokreta. Setimo je samo Jelene Šantić. Sredinom osamdesetih osnivaju se prve grupe za zaštitu ljudskih prava.

Helsinški komitet za ljudska prava, član Međunarodne helsinške federacije za ljudska prava sa sedištem u Beču, osniva se tokom suđenja Beogradskoj šestorici 1984. godine, a potom nastaju i brojne druge nevladine organizacije koje se fokusiraju na zaštitu prava pojedinih ugroženih grupa: žena, LGBT populaciju, Rome i Romkinje, osobe s invaliditetom, starih, dece.

Iskusili smo flagrantno kršenja ljudskih prava u ime različitih ideologija – staljinizma i anti-staljinizma, komunizma i nacionalizma. Ratne devedesete uvode u našu stvarnost drugačiji oblike nasilja nad ljudskim pravima – od masovnog kršenja prava na život, najčešće etnički i religijski motivisanog, do političkih ubistava. Setimo se ubistva Slavka Ćuruvije i Ivana Stambolića. Nažalost, demokratske promene nas nisu poštedele ni najgorih ugrožavanja ljudskih prava – 2003. godine ubijen je Zoran Đinđić. Novinari, naročito oni koji se bave istraživačkim novinarstvom, izloženi su i najtežim oblicima nasilja: 2001. ubijen je na kućnom pragu Milan Pantić iz Jagodine, a 2018. Milanu Jovanoviću spaljena je kuća u Grockoj, a on i supruga su jedva preživeli.

Čak i pred najtežim izazovima kao što je rat u Ukrajini, kada se neodgovorni moćnici poigravaju mogućnošću 3. svetskog rata, koji bi mogao dovesti do uništavanja cele naše civilizacije, moramo zadržati svest o tome da je od ugrožavanja prava na slobodu, prava na ispunjavanje osnovnih životnih potreba, na zdravu hranu, vodu, vazduh, prava na lečenje do prava na život često samo jedan korak.

Izvor: Novi magazin.