Školovanje Albanaca u Beogradu

Piše: Petrit Imami

Do kraja 60-ih godina XX veka na njemu je i najveći broj njih diplomirao na raznim fakultetima. Posebno mesto u tome je imao Seminar za albanologiju koji je obnovio rad školske 1948/49. na Filozofsko fakultetu u Beogradu. Za predavača za albanski jezik izabran je romanista Vojislav Dančetović. Jedan od najpoznatijih albanologa u svetu i ekspert za indoevropske jezike profesor Henrik Barić nije angažovan zato što ga je Sud časti Beogradskog univerziteta 3. aprila 1945. godine udaljio iz nastave zbog saradnje s Nemcima za vreme okupacije. Postavljen je za direktora Balkanološkog instituta u Sarajevu i intenzivno se bavio indoevropskim i albanološkim temama. Njegova dela i članci privlačili su veliku pažnju domaćih i svetskih naučnika.

Izdavačka kuća Samizdat B92 (Beograd 2016) objavila je knjigu beogradskog profesora poreklom sa Kosova Petrita Imamija „Srbi i Albanci kroz vekove“. Ovaj autor se već bavio srpsko-albanskim vezama (između ostalog i u 19 nastavaka feljtona u listu Danas, 1998. godine), a ova najnovija knjiga je predstavljena kao prvi tom sveobuhvatne studije u kojem je obrađen period od XII veka do 1944. godine.

Naime, tokom okupacije, Henrik Barić je bio sumnjiv kvislinškim vlastima u Beogradu, jer je odbio da potpiše “Apel srpskom narodu”, upućen srpskoj eliti da sarađuje s nemačkim okupatorom. Ministar prosvete Velibor Jonić kvislinške vlade je na sednicima Saveta Univerzitewa u Beogradu više puta ponovio da će se “pre povući sa položaja ministra prosvete nego što će pristati da se dr Barić postavi za profesora”. Bio je i pod prismotrom nemačke tajne službe. Inače, njemu je prvog prvog dana kada Nemačka napala Jugoslaviju 6. aprila 1941. pod avionskim bombama uništen stan u Beogradu s vrlo bogatom naučnom bibliotekom. Međutim, kada je krajem avgusta 1943. godine u Beograd došao Hermana Nojbahera, specijalni opunomoćeni izaslanik nacističke Nemačke za Srbiju, Crnu Goru i Grčku, a po kapitulaciji Italije, i za Albaniju, Henrik Barić je postao važan Nemcima. Nojbaher je izuzetno cenio njegovo mišljenje, kao “poslednje žive enciklopedije”, i s njim se konsultovao o mogućim državnim granicama na Balkanu. U Izveštaju Propagandnog odeljenja Gestapoa u Beogradu – Grupe aktivne propagande, Komande Jugoistiok, koji obuhvata drugu polovinu 1943. godine, navodi se precizno koliko mu je isplaćeno novaca za obavljanje određenih poslova od 1.09.1943. do 8.12.1943. godine. “Vršio je sledeće poslove: prevode sa albanskog i italijanskog jezika, izradio plan za školske knjige, pisao i cenzurisao brošure i lektorski rad. Za ovaj posao u četiri rate primio je svega 17.000 din. – Osim ovoga primio je 3.000 dinara za jedan poverljiv izveštaj.” Henrik Barić je tokom 1943. godine održao seriju predavanja na Bečkom univerzitetu.

U vreme zaoštravanja međudržavnih odnosa Jugoslavije i Albanije 1949. seminar je dva meseca bio ukinut. Posle toga nastavio je normalan rad. Prvi članovi Saveta seminara bili su dr Aleksandar Belić i Tatomir Vukanović, zatim dr Milan Budimir i dr Mihailo Stevanović, a 1956. dr Borivoje Drobnjaković, dr Dušan Glumac i dr Mihailo Stevanović. Za asistente su 1950. izabrani Idriz Ajeti i Anton Četa, Albanci s Kosova, koji su upravo diplomirali romanistiku na Beogradskom univerzitetu. Kasnije su obojica postali ugledni naučnici. Predavač Vojislav Dančetović zamolio je ujesen 1953. studenta slovenskih jezika na istom fakultetu Martina Camaja, emigranta iz Albanije, da uspostavi korespodenciju s dr Kristom Maljokiom, albanologom iz Austriji, koji je bio rodom iz Prizrena. Upućen mu je bio poziv da dođe da predaje albanski jezik u Beogradu. Iako je Krist Maljoki bio voljan, vlasti u Jugoslaviji nisu bile saglasne za njegov angažman zbog ideoloških razloga.

Inače, taj seminar na Filozofskom fakultetu postao je vrelo budućih uglednih univerzitetskih profesora i književnika na Kosovu, među kojima Mehdi Bardi, Hilmi Agani, Gani Ljuboteni, Ljatif Muljaku, Ramiz Keljmendi, Din Mehmeti, Fahredin Gunga, Murat Isaku, Enver Đerćeku i dr. Takođe i na drugim odsecima studirali su Albanci s Kosova.

U prvoj generaciji novooformljenog odseka za svetsku književnost studirao je kao jedini Albanac Adem Demači. U svom autobiografskom romanu Kvantna ljubav dotičnog (Priština, 2007) navodi da su ga kolege izbegavale da se druže s njim, osim jednog vižljastog studenta, za glavu viši od njega, koji mu se približio. Bio je to Danilo Kiš koji mu je rekao da zna da je Šiptar i predstavio mu se kako se zove. Ponudio mu je cigaretu, ali Adem mu je rekao da ne puši. Pozvao ga je na rakiju, ali Adem mu je rekao da ne pije. Onda je Danilo primetio da ga ne vidi da se angažuje oko devojaka. Adem mu je obrecnuo: “Nikako!” Tada mu je Danilo pomenuo jednu reč koju do tada nikada nije čuo: “Pa dobro, ti, Šiptare, za koji k./kurac/ ti živiš?” Adem je tada prvo pocrveneo, a posle su se obojica nasmejali. Počeli su da se druže. Danilo mu je rekao da mu je majka Crnogorka, iz plemena Kuča, a otac Mađar. Rekao je da mu majka voli Albance. Ispričao mu je razgovor koji je imao s profesorom Raškom Dimitrijevićem, u kome su ga pomenuli, da mu profesor rekao da mu se svideo Ademov rad i uz to dodao da Srbi imaju veliki greh prema Albancima. Adem je zbog bolesti majke morao da prekine studije u Beogradu. Prve priče koje je objavio u albanskom književnom časopisu Jeta e Re odmah su privukle pažnju na njegov talenat, kao i njegov roman Zmije krvave osvete (Gjarpijt e gjaku). Zbog nacionalnih ubeđenja tri puta je osuđivan od 1958. godine, a u zatvorima Jugoslavije proveo je 28 godina.

Nekoliko Albanaca je uspešno započelo naučnu karijeru u Beogradu. Kadri Halimi, koji je diplomirao 1950. s odličnim uspehom na odseku za etnografiju, već je od 1947. počeo da objavljuje naučne radove. Bio je uključen u raznim naučnim ekipama Srpske akademije nauka koje su na Kosovu proučavale narodni život i običaje. Kao student 1950. nagrađen je prvom nagradom za rad “O zakonu Leka Dukađinija”. Pažnju naučne javnosti privukao je kada je zajedno s Hasanom Kalešijem vodio polemiku u časopisu Univerzitetski vjesnik (1951) sa srpskim akademikom Glišom Elezovićem, osporavajući naučnu vrednost njegovog rada “Glasovne osobine arbanaškog dijalekta Debra i njegove okoline”, objavljen u Dijalektološkom zborniku Srpske akademije nauka. Katedra za etnologiju ga je angažovala za honorarnog asistenta, kao izuzetno nadarenog studenta. Taj posao je radio dve godine, a kada je konkurisao da bude primljen u radni odnos asistenta, šef Katedre, čuveni profesor Borivoje Drobnjaković, rekao mu je da zato što je Albanac neki se protive da on bude izabran za asistenta. Posle toga, zbog sumnje da pristalica Kominforma, odnosno Staljina, uhapšen je u maju 1952. godine i bio osuđen na zatvorsku kaznu.

Etnografski institut u Srpskoj akademiji nauka angažovao je za saradnike Marka Krasnićija, koji je u naučnim časopisima objavio nekoliko zapaženih članaka iz oblasti etnologije. U Beogradu se kao naučnik počeo formirati i Martin Camaj, lirski pesnik, koji je diplomirao slovenske jezike na Filozofskom fakultetu. Pošto je bio ideološki nepodoban, morao je 1957. da napusti Jugoslaviju. S njim se udaljila iz zemalje i njegova supruga, Beograđanka. Doktorirao je 1959. u Italiji na tezi o jeziku u delu Misal (Mešari) Đona Buzukua, o čemu je 1957. objavio članak “Prilog poznavanju grafije Gjona Buzukua” u Godišnjaku Balkanološkog instituta u Beogradu. (Dugo godina je bio profesor albanskog jezika na Minhenskom univerzitetu.)

Prvi doktori nauka kod Albanaca na Kosovu potekli su sa Univerziteta u Beogradu. Idriz Ajeti je 1958. odbranio disertaciju na Filozofskom fakultetu iz oblasti filoloških nauka (Istorijski razitak gegijskog govora Arbanasa kod Zadra). Na Prirodno-matematičkom je 1959. briljantno je odbranio svoju doktorsku tezu iz oblasti bioloških nauka Derviš Rožaja (rođen 1934), tada najmlađi doktor nauka Jugoslaviji (Bioenergetski aspekt termičke adaptacije nekih aura). Iste godine je na Veterinarskom fakultetu doktorirao Esad Mekuli (Prilog poznavanja piroplazmina domaćih životinja na Kosovu i Metohiji). Na tek osnovanom Filološkom fakultetu, koji se izdvojio od Filozofskog fakulteta, kao prvi doktorand odbranio je 1960. doktorsku tezu Hasan Kaleši (Najstariji vakufski dokumeni iz Makedonije na arapskom jeziku).

Prvi magistri u oblasti albanologije postali su 1958. godine Mehdi Bardi i Hilmi Agani na Filozofskom fakultetu, iz oblasti istorijskih nauka Ali Hadri 1960, zatim 1961. na albanologiji magistrirao je pesnik Enver Đerćeku (1961). Svi su oni kasnije bili ugledni profesori na prištinskom Univerzitetu. (Na Beogradskom univerzitetu je do 1989. godine doktoriralo ukupno 38 Albanaca sa Kosova, dok una Zagrebačkom  82, naročito u periodu 70-ih i 80-ih godina XX veka kada su se zaoštrili odnosi između srpskih i albanskih političara u vezi sa stepenom autonomije Kosova.)

Sredinom novembra 1957. osnovano je literarno društvo albanski studenti u Beogradu “Përpjekja” (Nastojanje). Osnivanjem ovog društva oni su bili u Beogradu koncentrisani. To je vreme kada je služba državne bezbednosti (Udba), radi efikasnijeg nadziranja, kao što su i u vojsci albanski vojnici bili koncentrisani po pojedinim kasarnama. “Përpjekja” je ubrzo postalo literarno-muzičko društvo i tokom svoga postojanja razvilo je vrlo bogatu aktivnost, a 1979. i 1980. izdalo je dva broja lista Përpjekja, pod uredništvom Fetaha Mehmetija, studenta filmske režije na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Društvo je ukinuto 1984. odlukom Saveza studenata Beogradskog univerziteta s obrazloženjem da je jednonacionalno i da time izaziva nacionalno podvajanje među studentima. Prethodno je bilo predloženo da društvo svoje aktivnosti objedine sa studentskim kulturno-umetničkim društvom “Španac”, što nije prihvaćeno od strane albanskih studenata u Beogradu, jer bi time izgubilo svoje nacionalno obeležje. U zabrani rada tog društva posebno se angažovao ondašnji nadobudni omladinski funkcioner Srbije Tahir Hasanović. Članovi društva su munjevito izbačeni iz svoje prostorije u Studentskom gradu u Beogradu. Vitrinu u stilskom duborezu, koju je iz svoga kabineta u Beogradu društvu poklonio visoki albanski funkcioner Fadilj Hodža, tom prilikom je prisvojio jedan tadašnji mladi nadobudni  omladinski funkcioner Srbije.

Do 1989. godine veći broj albanskih umetnika s Kosova studirao je u Beogradu. Muzičku akademiju: Krist Ljekaj, Selim Balata, Mark i Đerđ Kačinari, Bajar Beriša, Fahri Bećiri, Bahri Čelja, Selim Kabaši, Ćazim Oruči, Pasionarija Đinali, Ćazim Bobaj, Isak Mučoli, etnomuzikolozi Redžep Muniši i Bahtir Šeholi, i dr., koji su značajno doprineli razvoju muzičke umetnosti na Kosovu. Vrlo zapažena su bila uzajamna gostovanja horova, kao i koncerti gitariste Nehata Muse u Beogradu.

Likovnu akademiji: Muslim Mulići, Đeljoš Đokaj, Enđel Beriša, Bedri Emra, Tahir Emra, Redžep Feri, Nimon Ljokaj, Hisni Krasnići, Sulejman Cara, Isak Aslani, Tafil Mušović i dr. Većina njih su kolektivno ili samostalno izlagali u Beogradu i u drugim gradovima Srbije.

Primenjenu akademiju: Matej Rodići, živi u Beogradu, i koji je niz godina radio kao dizajner u Zavodu za štampanje novca u Topčideru, i Šućri Nimani, čije je likovno rešenje za korice u 70-im godinama prihvatila redakcija uglednog jugoslovenskog pozorišnog časopisa Scena.

Na Fakultet dramskih umetnosti, ranije Akademija za pozorište, film, radio i TV, pored jednog broja koji su položili redovne prijemne ispite, samoupravnim sporazumom između Fakulteta dramskih umetnosti i TV Prištine, školske 1978/79. godine vanredne prijemne ispite položilo je 24 studenta, većinom albanske nacionalnosti, koji su studirali filmsku režiju, kameru, montažu, filmsku organizaciju i dramaturgiju. Jedan broj njih ostvario je vrlo zapažene uspehe u profesionalnom radu. U glumi Bekim Fehmiu (1936-2010), Faruk Begoli (1944-2007), Enver Petrovci i Dževat Ćoraj, u dramaturgiji Ekrem Krueziu i Petrit Imami (na Festivalu u Puli 1979. “Zlatna arena” za scenario za film Vetar i hrast), u filmskoj režiji Seljami Taraku, koji je 1981. osvojio “Grand Prix” na Festivalu u Oberhauzenu za kratkometražni igrani film Slučaj Bogoljuba Savkovića (“Inex film” – Beograd), koji mu je bio ispitni film na III godini studija, i Isa Ćosja koji osvojio nagradu na Festivalu mladih u Kanu 1991. za dugometražni igrani filma filmovima Proka (1985) (“Kosova film” – Priština), u filmskoj montaži Mustafa Preševa (od 1991. živi i radi u Turskoj), u filmskoj organizaciji Ćemajl Sokolji koji je 1983. na tom fakultetu magistrirao o temi Razvoj kinematografije na Kosovu, a doktorirao 2010. o temi Razvoj Pokrajinskog pozorišta u Prištini 1945-1985. Na tom fakultetu je profesorsku karijeru ostvario Petrit Imami na predmetu Filmski i TV scenario.

Inicijativom Socijalističkog saveza radnog naroda Srbije 1975. godine je u nekoliko osnovnih škola u Beogradu uvedena fakultativna nastava na albanskom jeziku (jezik i književnost): u opštini Rakovica u školi “Đura Jakšić”, u opštini Novi Beograd “Josip Broz Tito” i “Žarko Zrenjanin”, u opštini Zvezdara “Vukica Mitrović” i u prigradskom naselju Surčin “Vuk Karadžić”. Tu dopunsku nastavu pohađao je vrlo mali broj učenika, uglavnom po pet-šest u svakoj školi. Ništa nije pomogao apel koji upućen roditeljama. U organizovanju ove nastave posebno su se angažovali profesor na katedre za albanski jezik i književnost na Filološkom fakultetu u Beogradu dr Halit Trnavci, kao i školovani nastavnici za albanski jezik Ećrem Krieziu, Mira Sarači, Drita Azemi, Hasime Daljipi, Fikri Misini i dr. Nastava u tim školama trajala je do 1981-82, a u Surčinu do 1985. godine. Jedan od razloga za ukidanje te dopunske nastave svakako je bio i sukcesivno zaoštravanje odnosa prema Albancima u Srbiji u 80-im godinama.

Zulja Daki, koja re rođena 1967 u Senti (Vojvodina), silom prilika je svoju prvu knjigu poezije Nevine godine (Beograd, 1992) potpisala pod pseudonimom Marija Vasić. Naime, izdavač, Književna omladina Srbije (edicija: Pegaz), posavetovao joj je da ne stavi svoje pravo ime jer ono može da odbije knjigu od čitalaca. Pošto je rođena u mešovitom braku, oca Albanca i majke Srpkinje, ona se odlučila da za pseudonim uzme ime i prezime svoje bake po majci. Pod tim imenom je posle toga potpisivala svoje eseje i poeziju koje je objavljivala u književnim časopisima Srbije, kao i magistarski rad iz oblasti opšte književnosti i teorije književnosti na Filološkom fakultetu u Beogradu Sfinga poetike Kete Hamburger (objavljen 1997). Nekoliko godina je predavala srpki i hrvatski jezik u Senti i Subotici, a zatim odlazi na doktorske studije na Univerzitetu u Zigenu, u Nemačkoj. Svoju doktorsku disertaciju Kate Hamburgerova teorija literarnih žanrova: Teorijske osnove “književne logike”, koju je odbranila 2001. godine, potpisala je dvostrukim imenom i prezimenom: Marija Zulja Vasić Daki. Danas živi i radi u Zigenu pod imenom Marija Vasić Donojan, docent je u Akademskoj službi na Univerzitetu Zigenu, bavi se prevođenjem, a takođe je i sudski tumač u Okrugu policije Zigen-Vitgenštajnu.