Srbija jedina na Zapadnom Balkanu bez potpisa na Konvenciji o kasetnoj municiji

Piše: Mila Đurđević

U odgovorima Evropske unije (EU) i UN za Radio Slobodna Evropa (RSE) ističe se ohrabrenje za Srbiju da se priključi potpisnicima i uskladi svoju politiku sa evropskom.

Sa druge strane, Vojska Srbije u borbenom naoružanju ima lanser raketa sa kasetnom bojevom glavom M-87 Orka. Srbija takođe i proizvodi bacač granata, koji može da koristi kasetnu municiju.

Konvencija UN o kasetnoj municiji stupila je na snagu u avgustu 2010. godine i propisuje zabranu svake upotrebe, skladištenja, proizvodnje i transfera kasetne municije.

Kako su definisale UN, kasetna municija je neprihvatljiva iz dva razloga. Prvi je taj što ima efekta na široko područje ne razlikujući civile od vojnika.

Kako se objašnjava na sajtu UN-a, potreba za sporazumom kojim će se zabraniti kasetna municija proistekla je iz štete načinjene civilnom stanovništvu, jer kasetne bombe ispuštaju mnoštvo malih bombi na velikoj površini.

Drugi je to što kasetna municija za sobom ostavlja veliki broj neeksplodiranih ubojnih sredstava, koji „ubijaju i ranjavaju civile, ometaju ekonomski i socijalni razvoj i imaju druge teške posledice koje traju godinama i decenijama nakon upotrebe“.

UN: Ohrabrujemo države da ratifikuju Konvenciju

U pisanom odgovoru UN za RSE, navodi se da Generalni sekretar UN, kao poverenik sporazuma, podržava sve napore koji za cilj imaju univerzalizaciju Konvencije i ohrabruje sve države koje nisu uzele učešća do sad da razmotre pristupanje ili ratifikaciju Konvencije.

„Konvencija omogućava državama potpisnicama obavezne rokove u oblasti uništavanja i uklanjanja zaliha i uništavanja ostataka kasetne municije, kao i okvir za delovanje na edukaciji o smanjenju rizika, pomoći žrtvama i međunarodnoj saradnji i pomoći“, navode u toj međunarodnoj organizaciji.

U UN-u ističu da je Konvencija primer ojačanog partnerstva na razoružanju između vlada, civilnog društva i ekspertskih grupa na koji generalni sekretar poziva u svojoj Agendi za razoružanje i obezbeđivanje zajedničke budućnosti, koju je pokrenuo u maju 2018.

Agenda sadrži set praktičnih mera u oblasti razoružanja, uključujući oružje za masovno uništenje, konvencionalno oružje i buduće tehnologije naoružanja.

Prema podacima Ujedinjenih nacija, do danas, Konvenciju je ratifikovalo ukupno 110 država, među kojima su sve države Zapadnog Balkana i učesnice u ratu u socijalističkoj Jugoslaviji, osim Srbije.

Dodatnih 13 država se pridružilo Konvenciji i čeka se njena ratifikacija u tim zemljama.

EU: Države da se uzdrže od upotrebe kasetne municije

Portparol Evropske unije, Peter Stano, poručio je da EU podržava humanitarni cilj Konvencije o kasetnoj municiji.

On je u pisanom odgovoru za RSE naveo i da EU poziva sve aktere da se uzdrže od upotrebe kasetne municije i da se u potpunosti pridržavaju Međunarodnog humanitarnog prava.

Stano je istakao i da EU doprinosi ciljevima Konvencije o kasetnoj municiji svojom posvećenošću protivminskom delovanju koje je usmereno na eksplozivne ostatke iz ratova, uključujući kasetnu municiju.

„Kao vodeći svetski donator humanitarne pomoći, EU i njene države članice nastavljaju da obezbeđuju značajna sredstva za uklanjanje mina, posebno u oblastima edukacije o rizicima, čišćenja, uništavanja zaliha i pomoći žrtava“, navodi Stano.

Stano: Od Srbije se zahteva da usklađuje svoju politiku

Na pitanje kako komentariše činjenicu da je Srbija jedina od država Zapadnog Balkana koja se nije priključila ili ratifikovala Konvenciju o kasetnoj municiji, Stano odgovara:

„U skladu sa svojim pregovaračkim okvirom, od Srbije se zahteva da, u periodu do pristupanja, progresivno usklađuje svoje politike prema trećim zemljama i svoje pozicije u međunarodnim organizacijama sa politikama i stavovima koje su usvojile EU i njene države članice“.

Stano navodi i da je EU kroz podršku Srbiji 2016. finansirala projekat čišćenja mina vredan 900.000 evra u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbije i Hrvatske.

„Cilj projekta čije su aktivnosti realizovane do 2019. bio je da se unapredi bezbednost, kvalitet života i rad građana na teritoriji severozapadne Srbije (Srem i Bačka) i istočne granične oblasti u Hrvatskoj (Vukovar) kroz unapređenje tehničkih kapaciteta kadrova koji rade sa neeksplodiranim ubojnim sredstvima“, objasnio je Stano.

Projekat je u Srbiji, prema njegovim rečima, podrazumevao nabavku opreme za ispitivanje neeksplodiranih ubojnih sredstava i opasnih materija, vozila i druge opreme za Sektor za vanredne situacije kojim upravlja Ministarstvo unutrašnjih poslova Srbije.

Konvenciju o kasetnoj municiji je do sada ratifikovalo 20 od ukupno 27 država članica EU.

Šta sve od kasetne municije ima Srbija?

Prema podacima sa sajta Vojske Srbije u borbenom naoružanju zemlje nalazi se samohodni višecevni lanser raketa sa kasetnom bojevom glavom M-87 Orkan, domaći proizvod koji je u drugoj polovini 1980-tih razvijen u saradnji Iraka i socijalističke Jugoslavije.

Projektovan je u Vojnotehničkom institutu u Beogradu, dok je Irak sa kojim je tadašnja Jugoslavija imala razvijenu vojno-tehničku saradnju finansijski podržao projekat.

Orkan M-87 sa kasetnom municijom je koristila Jugoslovenska narodna armija (JNA) tokom rata devedesetih na prostoru bivše Jugoslavije.

Kako se vidi iz prvostepene presude Međunarodnog suda u Hagu iz 2007. nekadašnjem predsedniku samoproglašene „Republike Srpske Krajine“ Milanu Martiću, granatiranje Zagreba u maju 1995. godine koje je naredio Milan Martić izvršeno je raketama Orkan.

U istom dokumentu se takođe navodi da su u septembru 1991, Škabrnja i Nadin (sela u Hrvatskoj, Zadarska županija) „granatirani i bombardovani iz vazduha, pri čemu su korišćene i kasetne bombe“.

Milan Martić je presudom iz 2008. Međunarodnog suda u Hagu osuđen na 35 godina zatvora zbog počinjenih zločina protiv čovečnosti i ratne zločine.

Kasetnu municiju su tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije koristile i druge zaraćene strane – Hrvatska i Bosna i Hercegovina.

Ono što je poznato jeste da Vojska Srbije u svom arsenalu raspolaže kasetnim bombama britanske proizvodnje BL-755 kojima mogu da dejstvuju ruski avioni MiG-21 i avioni domaće proizvodnje „Orao“ i „G-4 Super galeb“ i ruske kasetne bombe KMGU kojima može da gađa ruski MiG-29.

Koliko kasetne municije Vojska Srbije ima skladišteno u svom arsenalu podatak je koji javno nije dostupan.

Ministarstvo odbrane Srbije do zaključenja ovo teksta nije odgovorilo na pitanja RSE o tome kojom vrstom kasetne municije raspolaže Vojska Srbije i šta su razlozi za to što se Srbija nije priključila Konvenciji o kasetnoj municiji.

Takođe, fabrika oružja i municije „Zastava oružje akcionarsko društvo“ sa sedištem u Kragujevcu, koja posluje u okviru namenske industrije u Srbiji, u svom proizvodnom programu ima pešadijsko oružje automatski bacač granata M93, koji prema podacima sa zvaničnog sajta tog preduzeća – može da koristi granate sa projektilima „parčadnog dejstva“, što je izraz koji se koristi za kasetnu municiju.

Iz zvaničnih finansijskih izveštaja „Zastava oružja“ za 2019. godinu vidi se da je to preduzeće ukupno od prodaje gotovih proizvoda i usluga na inostranom tržištu prihodovalo 2,3 milijarde dinara (oko 20 miliona evra).

Među deset najznačajnijih inostranih klijenta navodi se Ministarstvo odbrane Azerbejdžana, Ministarstvo odbrane Ugande i Ministarstvo odbrane Saudijske Arabije.

Prema podacima UN-a, Azerbejdžan i Saudijska Arabija nisu među potpisnicima Konvencije o kasetnoj municiji, dok je Uganda potpisala konvenciju, ali je još nije ratifikovala.

Zapadni Balkan i Konvencija o kasetnoj municiji

Crna Gora konvenciju je ratifikovala 2009. i pre nego što je ona stupila na snagu.

Kako se navodi u dokumentu na sajtu Vlade Crne Gore, ta država je obavezu koja proizilazi iz Konvencije da će uništiti sve količine kasetne municije pod svojom jurisdikcijom ispunila uništavanjem 353 komada municije BL 755.

Iste godine, Konvenciju su ratifikovale i Hrvatska, Slovenija, Albanija i Severna Makedonija.

Bosna i Hercegovina je ratifikovala konvenciju 2010. kao država koja ima površine pod kasetnim minama zaostalim iz rata devedesetih, ali i kao država koja je i sama proizvodila i imala zalihe kasetne municije.

Zaostale kasetne mine u Srbiji

Na teritoriji Srbije, kasetna municija se, nakon akcije NATO iz 1999. godine, još uvek nalazi na površini od oko 2,4 miliona kvadratnih metara, navodi u pisanom odgovoru za RSE Centar za razminiranje, nezavisni organ nadležan za izviđanje lokacija za koje se sumnja da su zagađene kasetnom municijom, izradu projekata za razminiranje i obezbeđivanje donacija za njihovu realizaciju.

Zaostala kasetna municija se, prema podacima Centra nalazi na teritoriji opština Sjenica, Tutin, Bujanovac, Užice i Raška.

„Preostala zagađena područja uglavnom su na planinama, u šumama (Sjenica, Raška, Tutin, Bujanovac), ali i na ostacima infrastrukturnih objekata, t.j. aerodromu (Užice) i predstavljaju stalnu pretnju okolini i ljudima“, navodi se odgovoru Centra.

Čišćenje kasetne municije u Srbiji, navode u Centru za razminiranje, uglavnom se finansirala iz međunarodnih donacija, koje su donatori plasirali, ili preko ITF Međunarodne fondacije za jačanje bezbednosti ljudi (ITF Enhancing Human Security), ili direktno angažovanjem izvođača radova.

Iz tih razloga, pojašnjavaju – nemaju uvid u visinu tih donacija, već samo ko su donatori.

U odgovoru na pitanje RSE u Centru navode da donatori nisu uslovljavali svoju pomoć time da Srbija potpiše i ratifikuje Konvenciju o kasetnoj municiji.

Ko su donatori?

• Preko Međunarodne fondacije za jačanje bezbednosti ljudi (ITF), sredstva za čišćenje kasetne municije obezbeđena su iz donacija SAD, Norveške, Irske, Češke, Nemačke, Južne Koreje
• 2004. Fabrika duvana u Nišu finansirala čišćenje kasetne municije u krugu te fabrike
• 2006. i 2009. tadašnje Ministarstvo za kapitalne investicije Srbije i Direkcija za urbanizam i izgradnju u opštini Raška finansirali čišćenje kasetne municije na dve lokacije na Kopaoniku
• 2010. Jugoistok a.d. finansirao projekat u Nišu
• 2016. godine Kontrola letenja Srbije i Crne Gore “SMATSA” d.o.o. finansirala čišćenje kasetne municije na jednoj lokaciji na Kopaoniku
• 2008 – 2014. Vlada Ruske Federacije finansirala razminiranje – čišćenje kasetne municije sa četiri lokacije u Nišu
• 2019. Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture finansiralo čišćenje kasetne municije i drugih neeksplodiranih ubojnih sredstava sa lokacije „Stevan Sinđelić“, u Nišu zbog obezbeđivanja uslova za izgradnju stanova za pripadnike snaga bezbednosti na toj lokaciji

Bez sredstava iz budžeta Srbije za uklanjanje kasetne municije

Centar ističe da za projekte humanitarnog razminiranja čija se implementacija na terenu finansira iz međunarodnih donacija, konkursne procedure za izbor izvođača radova sprovodi donator, dok u ostalim slučajevima procedure sprovodi investitor.

„U prethodnom periodu, u većini slučajeva radove su izvodile firme iz regiona (Hrvatska i Bosna i Hercegovina) i tek po neka firma iz Srbije“, navode za RSE u Centru za razminiranje.

Srbija iz budžeta u prethodnom periodu nije izdvajala sredstva za čišćenje kasetne municije, navode u Centru za razminiranje.

Iz budžeta se, pojašnjavaju, izdvajaju sredstva za operacije razminiranja mina na jugu Srbije, u skladu sa obavezama koje Srbija ima prema Konvenciji o zabrani protivpešadijskih mina (Otavska konvencija), čija je Srbija potpisnica.

Centar navodi da su u tu svrhu iz budžeta, u periodu 2015-2020. godine, izdvojena sredstva u iznosu od oko 1.110.000 evra.