Neznani junaci: Albanci i Bošnjaci u srpskoj uniformi

Piše: Tomislav Marković, Al Jazeera Balkans

Poznatu floskulu po kojoj naši prostori pate od viška istorije možda bi trebalo zameniti nešto skromnijom tezom da patimo od viška pogrešnih predstava o prošlosti.

Jeste ove naše zemlje pregazilo više istorije nego što živ čovek može da podnese, ali je još nepodnošljivije to što se ono što se zbilo falsifikuje, uteruje u nacionalističke stereotipe i izlaže bespoštednoj reviziji u kojoj od činjenica ne ostaje ni kamen na kamenu. U tom poslu prekrajanja prošlosti po svojoj ideološkoj meri već decenijama učestvuju i sami istoričari, brojni intelektualci raznih usmerenja, kao i vrli predstavnici političke elite.

Srećom, postoje i istoričari kojima je stalo do činjenica i prave slike prošlosti, pa svojim vrednim nastojanjima pokušavaju da isprave nagomilane stereotipe i zablude o prohujalim vremenima.

Na tom tragu nastala je kratka knjiga “Između diskriminacije i neplanirane integracije: Albanci i Bošnjaci u srpskoj uniformi 1914-1918.” koju je prošle godine objavio Centar za istorijske studije i dijalog. Autori ovog trojezičnog izdanja (na srpskom, albanskom i enegleskom) su istoričari mlađe generacije Danilo Šarenac i Aleksandar R. Miletić.

Netrpeljivost umjesto činjenica

Istoričarki dvojac krenuo je od falsifikata koji je 2014. godine lansirao tadašnji predsednik Srbije Tomislav Nikolić. On je odbio da prisustvuje obeležavanju stogodišnjice Prvog svetskog rata u Belgiji, u Ipru, jer je bilo predviđeno da na tom komemorativnom događaju učestvuju i predstavnici Republike Kosovo.

Kabinet predsednika saopštio je i razloge odustajanja. Po njima, albanska manjina „nije imala ulogu u Prvom svetskom ratu, koja bi je svrstala u red pobednika i izjednačila njen tretman sa Srbijom“. Večernje novosti su odmah priupitale istoričare šta misle o ovom nemilom događaju, a oni su listom odgovorili da Albanci nisu doprineli pobedi saveznika u Prvom svetskom ratu. Tako je, na primer, istoričarka Mira Radojević napisala:

“Verovatno da naučnici i istoričari nemaju nikakvih podataka o doprinosu kosmetskih Albanaca u savezničkim borbama u Velikom ratu, pošto tog njihovog doprinosa nije ni bilo. Ne postoji”, a pozivanje Kosova na obeležavanje godišnjice protumačila je kao „još jednu veliku uvredu Srbije”.

Šarenac i Miletić navode da sličan odnos „srpska stručna javnost ima i prema ulozi koju su u Prvom svetskom ratu odigrali preci današnjih Bošnjaka”, te rezimiraju suštinu takvog odnosa ispoljenu u Večernjim novostima: “Apriorni zaključci sa primesom etničke netrpeljivosti ponuđeni su umesto kritičke i nepristrasne analize istorijskih izvora”.

Posledice takvog naopakog tretmana istorije su pogubne: „Istraživačko zapostavljanje ove i sličnih tema iz domena međuetničkih odnosa doprinosi pobedi zaborava, ali i ostavlja prostor za mitološka, ekstremna i nenaučna tumačenja”.

Građani drugog reda

Šarenac i Miletić podsećaju da su nakon balkanskih ratova stanovnici tzv. Stare Srbije (Kosovo i Metohija, Makedonija i Sandžak) bili građani drugog reda. Za njih je važio „skraćeni Ustav“ propisan kraljevim ukazom iz novembra 1913. godine.

„Iz ovog Ustava bila je izostavljena tačno polovina ustavnih članova koji su bili u upotrebi u ostatku zemlje”, pišu autori, a među njima su bili i članovi koji regulišu slobodu štampe, pravo na organizovanje političkih zborova, biračko pravo građana, zakonodavne ingerencije Narodne skupštine (postupak izbora i ovlašćenja okružne i opštinske samouprave, kao i odredbe koje garantuju nepristasnost sudskih vlasti i regularnost sudskog postupka.

Prema Karnegijevom izveštaju, oblasti koje su prisajedinjene Srbiji imale su niži nivo prava u lokalnoj samoupravi nego što je to bio slučaj u otomanskom carstvu, pre „oslobođenja“.

Autori navode svetli primer Dimitrija Tucovića koji je, “u najboljem maniru angažovane, humanističke levice protestvovao protiv srpske imperijalne politike prema Albancima. On je prvi politiku Srbije odredio kao kolonijalnu kada je napisao da je svojim odnosom prema zaposednutim teritorijama ‘dostojno stupila u kolonijalno društvo Engleza, Holanđana, Francuza’“.

Takvi primeri su bili i ostali retkost, i dalje dominira ona intelektualna struja koja sve pojave na svetu posmatra iz nacionalne busije, kroz nišan srpskog stanovišta.

Mobilizacija i diskriminacija

Kad je počeo Prvi svetski rat, ista ona država koja je diskriminisala stanovništvo novih oblasti odlučila je da tamo izvrši mobilizaciju. Komandi su bili neophodni svi dostupni ljudi za ratovanje, a neki od oficira su mobilizaciju videli i kao oblik integracije. Autori navode elaborat generala Damjana Popovića, komadanta Trupa Novih oblasti, upućen Vrhovnoj komandi:

“Dobro bi bilo kad bi se preko muftija i hodža moglo uticati da i oni sa svoje strane utiču, da Muslimani ovo prvo regrutovanje shvate kao našu želju, da ih u svemu izjednačimo sa nama, dozvoljavajući im čak da služe u vojsci.” Dalje Popović navodi da novim regrutima treba omogućiti vršenje njihovih verskih obreda “onako isto, kao što su to vršili i za vreme služenja u Turskoj vojsci i kao što im se to čini u francuskoj i u engleskoj vojsci.“

Očigledan je generalov diskriminatorski odnos prema muslimanima: Država će biti toliko snishodljiva da će im dozvoliti da se izjednače sa drugim građanima, tako što će im omogućiti da poginu za državu. Kad je trebalo izjednačiti novo stanovništvo u pravima sa ostalim građanima, tu je na delu bio “skraćeni Ustav”, a kad treba da se gine – onda su svi jednaki.

Kao što kažu Šarenac i Miletić, general “proces emancipacije muslimana shvata u smislu njihovog izjednačavanja sa drugim građanima Srbije u građanskim obavezama, a ne u pravima, i to u prvom redu u domenu najveće i najteže obaveze, naime odbrane zemlje od neprijatelja. Ugledanje na francuski i engleski model kolonijalne vlasti dovoljno jasno potvrđuje Tucovićeve kritike organizacije srpske uprave u pripojenim oblastima”.

Herojske borbe za Beograd

Mobilizacija je počela u decembru 1914. i januaru 1915. godine, a već do marta u Nišu, gde je izvođena vojna obuka, bilo je oko 7.000 muslimana, skoro dva puka. Polovina regruta učestvovala je u odbrani Beograda u jesen 1915. godine, što je gotovo potpuno izbrisano iz nacionalne memorije.

Muslimanski bataljoni bili su pod komandom pukovnika Dušana Tufegdžića. Učesnik borbi za odbranu Beograda Bogosav Vojnović-Pelikan ostavio je svedočanstvo o hrabrosti muslimanskih vojnika, posebno jedinice pod komandom kaplara Šemse Midovića koja je pružila “odsudnu i najuporniju odbranu Austrijancima u centru Beograda”. Vojnović je ovako pisao u sećanjima na borbu za Beograd:

“Pod smišljenom komandom pukovnika Tufegdžića ova dva bataljona pokazala su se dostojnim srpskog oružja, a njihova barikada kod Uprave fondova ispred Pozorišta, pod komandom njihovog desetara kaplara Šemse Midovića iz Sjenice, najduže se je opirala Austrijancima koji su nadirali od Dorćola i nisu mogli odneti barikadu sve dok Nemci ne izbiše kod Londona.“

Treći muslimanski bataljon bio je raspoređen na dunavski kej, gde se nalazio najkritičniji položaj, a četvrti je bio na Adi Ciganliji. O potonjem je Bogosav Vojnović-Pelikan ovako pisao:

„Oni pak delovi koji su uspeli da se prebace na Adu, bili su prosto uništeni našom posadom jednim bataljonom 7. puka II poziva i bataljonom 10. kadrovskog puka (muslimana).“ Oficir Vasa Eškićević ostavio je svedočanstvo o hrabrosti Albanaca koji su učestvovali u uličnim borbama:

„Kako su strahovite bile borbe pod Beogradom vidi se i po tom što je Sremski odred izgubio dve trećine svojih ljudi, a od dve stotine žandarma ostala su svega četvorica u životu! Osobito su krvave borbe bile od Savskog mosta, pa u pravcu topovskih šupa i Slavije. Čitav bataljon Nemaca nastupao je, pucajući iz stojećeg stava, i kada su se približili topovskim šupama na njih jurnuše kao risovi srpske komite i četa vojnika Arnauta sa bombama i bajonetima na pušci, i za nepunih 10-15 minuta ceo prostor bio je pokriven neprijateljskim leševima. Naši Arnauti, iako regruti, sa komitama su činili čuda od junaštva.“

Neznani junak iz Sandžaka

Sva ta herojska dela netragom su nestala iz zvanične verzije istorije koju zagovaraju državni funkcioneri i nacionalistički istoričari, jer im se ne uklapaju u etnifikovani narativ. Uprkos sistematskom, organizovanom zaboravu, činjenice su neprestano isplivavale na površinu, i to u bukvalnom smislu.

Po Beogradu i okolini bila su razasuta silna plitka groblja palih vojnika, pa se dešavalo da ljudski skeleti izrone iz zemlje, kao što je bio slučaj tokom radova na rekonstrukciji Beogradske tvrđave, juna 1935. godine, kod crkve Ružice. Tada su ratni veterani iz „Udruženja branilaca Beograda“ organizovali komemoraciju na kojoj je, pored pravoslavne liturgije, služen pomen i po obredima katoličke i muslimanske veroispovesti. Veterani su dobro znali ko su im bili saborci u ratu.

Šarenac i Miletić navode da su oko iskopanih kostiju ispredane i legende. Takav je slučaj sa neznanim junakom koji je u oktobru 1915. godine sahranjen na Avali sa natpisom na nemačkom „Ein unbekannter serbischer Soldat“. Oko tog groba nastala je legenda o neznanom junaku, raširila se priča da je tu sahranjen Bošnjak Sulejman Balić iz Duge Poljane, mesta koje se nalazi između Sjenice i Novog Pazara.

Istoričari navode da je neznani junak najverovatnije poginuo “u noći 13/14. oktobra 1915. godine i to u sastavu srpskog Kombinovanog odreda” koji je odražavao “šaroliku etničku strukturu tadašnje Srbije”. Navode i da su članovi odbora za podizanje spomenika neznanom junaku ostavili detaljan zapis o ekshumaciji iz 1921. godine, u kojem je bio spisak nađenih predmeta, kao i lekarska obdukcija. Nažalost, nije bilo dovoljno podataka da se sa sigurnošću utvrdi identitet nastradalog mladog vojnika.

Istoričari navode da je u novije vreme istraživač Branko Bogdanović razrešio misteriju, koliko je to bilo moguće. U zaključku svog rada Bogdanović piše:

„Po svemu sudeći, neznani junak je jedan od dvadesetogodišnjaka iz Ibarske vojne oblasti, od Sandžaklija pozvanih na odsluženje redovnog vojnog roka, u 10. kadrovski puk potpukovnika Momčilovića. To objašnjava i odsustvo ratne značke, koja nije na vreme podeljena ‘kadrovcima’ iz ‘novih oblasti’. Na ovo ukazuju i cokule, uvezane telegrafskim kablom, koje su bile ‘privilegija’, u odnosu na opanke drugopozivaca i trećepozivaca”.

Da li je to bio baš Sulejman Balić nemoguće je utvrditi, ali se sa velikom pouzdanošću može reći da je neznani junak, simbol srpske vojske u Prvom svetskom ratu – zapravo Bošnjak iz Sandžaka.

Istorijskim činjenicama protiv nacionalističke mitologije

Na kraju knjige Šarenac i Miletić podsećaju da je “od 707.000 građana Kraljevine Srbije koji su prošli kroz srpsku vojsku tokom 1914 – 1918, njih između 50 i 60 hiljada osoba činili su hrišćani i muslimani iz ‘Novih oblasti’“. Ova činjenica je praktično izbrisana iz zvaničnog narativa o Prvom svetskom ratu koji se tumači isključivo u nacionalnom, srpskom ključu.

Istoričari opravdano smatraju da “istorijska epizoda u kojoj su vojnici regrutovani iz ovih manjinskih zajednica branili prestonicu države koja se diskriminatorski odnosila prema njima verovatno nije najsrećniji kontekst za afirmativno sagledavanje odnosa ovih etničkih zajednica”. Međutim, istraživanje i rasvetljavanje ovog dela istorija doprinelo bi “prevazilaženju pojednostavljenog etnocentričnog i nekritičkog narativa o savremenoj istoriji Srbije”.

Odnos prema ovoj istorijskoj epizodi morao bi da se sastoji od priznanja da su manjine učestvovale u srpskoj vojsci, ali bi trebalo i da “implicira žaljenje zbog tretmana kojem su pripadnici tih naroda bili izloženi kao i zahvalnost šire zajednice zbog njihovih zasluga”. Smernica za realnije sagledavanje prošlosti je upravo primer Dimitrija Tucovića koji je kritikovao diskriminaciju nad nesrpskim stanovništvom, a njegov “odnos prema Albancima kasnije je bio ugrađen u zvaničnu politiku socijalističke Jugoslavije”.

Nacionalistička kontrarevolucija koja je rezultirala ratovima, zločinima i razaranjem etničke tolerancije, uništila je nasleđe Dimitrija Tucovića i razorila sve pozitivne tekovine socijalizma. Taj civilizacijski rasap omogućio je falsifikovanje prošlosti i brisanje čitavih delova istorije koji se ne uklapaju u zvaničnu nacionalističku priču.

Zato je knjiga Danila Šarenca i Aleksandra R. Miletića zlata vredna, jer nacionalističkim lažima, legendama i floskulama suprotstavlja gole činjenice. Umesto frizirane prošlosti po meri jedne retrogradne ideologije, autori nam nude istorijsku istinu.

I podsećaju nas da je posao istoričara da se bave naukom i faktima, a ne proizvodnjom nacionalističke mitologije, na šta smo poslednjih decenija – usled paranaučnog delovanja raznih ideologa pod maskom istoričara – pomalo zaboravili.

Tekst je prenet sa portala Al Jazeera Balkans.