Spoticanjem do sjećanja

Piše: Nenad Jovanović

Jesenas je na području Zagreba počelo postavljanje 20 kamenova spoticanja (Štolperštajn) u spomen na Srpkinje i Srbe koji su pali kao žrtve u NDH. Te male društvene skulpture početkom 1990-ih osmislio je njemački umjetnik Gunter Demnig da bi u javnom prostoru oživio sjećanje na žrtve fašizma. Njegov je koncept otada prerastao u grasruts pokret pa ih je dosad u Evropi postavljeno približno 100.000. Prvi kameni spoticanja u Hrvatskoj ugrađeni su 2013. u riječke pločnike, a od 2020. na inicijativu Centra za promicanje tolerancije i očuvanje sjećanja na holokaust i partnera u Zagrebu ih je u znak sjećanja na stradale Židove, Rome i antifašiste postavljeno osamdesetak.

– Način odavanja počasti je simbolički. Da biste pročitali što piše na kamenu, morate se sagnuti i tako se simbolički pokloniti žrtvi. Stalno su prisutni na javnim površinama i nogostupima i educiraju ljude o strahotama koje su se događale u Zagrebu i drugim dijelovima Hrvatske za vrijeme NDH. Svaki od tih kamenova umjetničko je djelo čija izrada nakon provjere podataka traje i nekoliko mjeseci. Isto tako, svi su dobili sve dozvole. Velike zasluge imaju Ministarstvo kulture i medija, odnosno Grad Zagreb, a svega toga ne bi bilo bez ambasada, posebno njemačke – kazala nam je Nataša Popović, voditeljica Centra.

Da biste pročitali što piše na kamenu, morate se sagnuti i tako se simbolički pokloniti žrtvi. Stalno su prisutni na javnim površinama i nogostupima i educiraju ljude o strahotama koje su se događale za vrijeme NDH – kaže Nataša Popović

– SNV se u tu akciju uključio na poziv Centra i pružio značajnu logističku pomoć jer je osigurao podatke o žrtvama. Većinu podataka dobili smo od JUSP Jasenovca, a dio je korišten i za proljetos održanu izložbu “Objektiv NDH: opasni i nepoćudni po javni red i sigurnost” na kojoj su predstavljeni podaci iz kartoteka dijela ljudi koje su ustaše hapsile, mučile i ubile – rekao je Nikola Puharić iz SNV-a naglasivši da se vodilo računa o zastupljenosti Srpkinja i Srba iz svih krajeva Hrvatske i dijela BiH, kao i o razlozima njihovog hapšenja, deportacije i likvidacije.

– Svatko od njih zaslužio je da ga se sjećamo i da tako spriječimo da bude zaboravljen kao žrtva, ali i da se zaborave zločini – rekao je Puharić kazavši da je uz SNV u projektu sudjelovala i splitska udruga Veterani Domovinskog rata i antifašisti VeDRA.

Tako je 25. oktobra kod hotela Dubrovnik položen kamen spoticanja u sjećanje na Svetozara Milinova. Taj uspješni i ugledni trgovac tkaninom rođen je 1869., a u Zagreb je došao iz Velikog Bečkereka (danas Zrenjanin). Bio je investitor i vlasnik Hotela Milinov čija je gradnja dovršena 1929., a godine 1940. prodao ga je Dubrovačkoj plovidbi pa je preimenovan u Hotel Dubrovnik. Nekoliko mjeseci po uspostavi NDH ustaše su ga uhapsile zajedno sa suprugom Milicom i sinovima Đorđem, Kostom, Nikolom i Vojislavom, konfiscirale im svu imovinu i deportirali u tek uspostavljeni logor Gospić-Jadovno-Pag. Pretpostavlja se da su likvidirani u kolovozu 1941.

Istog dana na pločniku pred Esplanadom je postavljen i kamen spoticanja za Dušana Zelenbabu koji je rođen 1. srpnja 1912. u Golubiću i bio kao kuhar u tom hotelu. Uhapšen je 27. maja 1941. pod optužbom da je dan ranije na Kupskoj cesti ispalio nekoliko hitaca na ustašku patrolu. Osuđen je na smrt i strijeljan na Dotrščini 30. maja 1941. Njegova je egzekucija prema nekim izvorima prva koja je po gradu oglašena plakatima.

Jedan kamen postavljen je i kod Klinike za psihijatriju Vrapče u kojoj se do 1944. skrivao književnik Stevan Galogaža. On je rođen 20. februara 1893. u Ponikvarima kraj Topuskoga. Zbog sumnje da je sudjelovao u atentatu na bana Slavka Cuvaja 1912. izveden je pred sud i izbačen iz škole. Bio je dobrovoljac u srpskoj vojsci 1914., a školovanje je nastavio u Parizu. Po dolasku u Zagreb početkom 1920-ih radi kao novinar i surađuje u važnim listovima i časopisima, a 1933. osniva i uređuje Naučnu biblioteku u kojoj objavljuje djela Marxa, Engelsa i Lenjina. Kao istaknuti komunist bio je često zatvaran, a 1941. sklonio se u bolnicu Vrapče gdje je boravio sve do jeseni 1944. kada su ustaše iz bolnice odvele 105 osoba među kojima je bio i Galogaža. Ubijen je u logoru Jasenovac.

Jedan od kamenova spoticanja posvećen je i Vojislavu Avramoviću koji je rođen 1917. u selu Radasilje kod Glamoča. Od 1938. u Zagrebu je radio kao pekarski pomoćnik, a kao član Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza pred rat je surađivao s Josipom Krašem i drugim istaknutim komunistima. Po uspostavi ustaškog režima priključuje se NOP-u. Ustaška policija hapsi ga 17. novembra 1942. da bi krajem decembra 1942. bio deportiran u logor Jasenovac gdje je likvidiran 15. novembra 1943.

Još jedan pekarski pomoćnik odsad će biti dio sjećanja Zagreba na žrtve fašizma. Njegovo ime je Lazar Bosanac, koji je rođen 1. aprila 1906. godine u Sredicama Gornjim. Sa suprugom Marijom živio je u Zagrebu i bio aktivni sindikalist zbog čega je 1940. uhapšen. 30. aprila 1941. godine ustaške vlasti odvode ga u logor Danica kod Koprivnice odakle je nakon nekog vremena pušten na slobodu, ali je 13. septembra ponovno uhapšen i deportiran u logor Jasenovac gdje je likvidiran 2. februara 1942.

Sačuvanih podataka o Milki Božić, komunistkinji rođenoj u Velikoj Pisanici kod Grubišnog Polja, vrlo je malo. Zna se tek da je sa suprugom Đurom i sinom Petrom živjela u Zagrebu te da je u junu 1941. uhapšena i zatvorena na Savskoj cesti pod optužbom da je surađivala s komunistima i prenosila ilegalnu poštu u Beograd. Ujesen iste godine Đuro je pogubljen u Dotrščini, a Milka je deportirana u Jasenovac.

Zagrebački pekar Ilija Sarapa u periodu između dva svjetska rata bio je član Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije, a godine 1936. i među osnivačima Radničke kulturne zajednice Naprijed

Zagrebačke ulice odsad će čuvati i sjećanje na Vojina Ćućuza, koji je rođen 1915. u Donjim Peuljama kod Bosanskog Grahova. Bio je kovač u radionici Državnih željeznica u Zagrebu, član KP-a i sudionik NOP-a. Uhapšen je 2. aprila 1942. zbog raspačavanja ilegalnih materijala i pomaganja partizanima i odveden u logor Stara Gradiška odakle se do kraja 1943. javljao roditeljima koji su tada živjeli u Sarajevu. Ubijen je u oktobru 1944. prilikom pokušaja bijega iz logora.

Danilo Drezgić rođen je 1906. u Kozarcu u općini Prijedor. U vrijeme NDH radio je kao inženjer u Direkciji Jugoslavenskih državnih željeznica i Ministarstvu prometa i javnih radova u Zagrebu. Zbog suradnje s NOP-om uhapšen je 14. rujna 1944. Nakon istrage u zatvoru u Petrinjskoj ulici osuđen je na dvije godine prisilnog boravka u logoru pa je 4. ili 5. oktobra 1944. deportiran u Jasenovac. Pretpostavlja se da je likvidiran početkom aprila, posljednjih dana postojanja logora.

I Đurić Ljubica stradala je pred kraj Drugog svjetskog rata. Rođena je 1914. u Donjem Javornju, a s nevjenčanim suprugom Milanom Mihajlovićem živjela je u Zagrebu. Za vrijeme rata u više je navrata putovala u rodno selo na oslobođenom partizanskom teritoriju. Ustaški agenti uhapsili su je 23. januara 1944. po povratku pod sumnjom da surađuje s partizanima. Nakon četiri mjeseca strahovitog mučenja u zatvoru u Đorđićevoj prebačena je u zatvor u Savskoj gdje je osuđena na šest mjeseci prisilnog boravka u logoru. Ubijena je u Jasenovcu 23. marta 1945.

Dušan Novaković rođen je 10. avgusta 1912. u Slatini u Podravini. Do uspostave NDH živio je i radio u Zagrebu kao brijački pomoćnik. Potom napušta Zagreb i vraća se u rodni kraj gdje je uhapšen 30. oktobra 1941. i odveden u osječki zatvor. Odande je 21. novembra iste godine upućen u Jasenovac gdje je 1943. likvidiran.

Olga Pavličević rođena je 24. juna 1902. godine u Bratiškovcima kod Skradina. Zajedno s mužem Šimunom živjela je u Zagrebu gdje je uhapšena krajem oktobra 1941. godine. Iz zatvora u Savskoj odvedena je u logor Stara Gradiška gdje je ubijena 30. marta 1942.

Ilija Sarapa rođen je 11. januara 1880. godine u Vlahoviću kod Gline. Sa suprugom Terezijom i kćeri Brankom živio je u Zagrebu gdje je radio kao pekar. U periodu između dva rata bio je član Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije, a godine 1936. i među osnivačima Radničke kulturne zajednice Naprijed. Izvori se ne slažu je li uhapšen 24. oktobra ili 31. decembra 1941., ali se zna da je upućen u zatvore na Trgu N i u Savskoj cesti. Odande je početkom 1942. upućen u logor Jasenovac gdje je iste godine likvidiran.

Dušan Trbojević rođen je 26. juna 1903. u Senju. Radio je kao kovač u radionici Državnih željeznica Jugoslavije u Zagrebu. Više je puta uhapšen zbog svog sindikalnog djelovanja, a godine 1927. postaje i član SKOJ-a. Krajem septembra 1941. uhapšen je zbog sumnji da surađuje s partizanima i odveden najprije u zatvor u Zvonimirovoj, a onda i u Savskoj cesti. Odande je 3. novembra deportiran u Jasenovac gdje je raspoređen na poslove vezane za proizvodnju cigle. Prema iskazu preživjelog logoraša Ivana Bezjaka, Trbojević je pronađen obješen nedaleko jedne od logoraških baraka.

Jandrija Čorković rođen je 25. siječnja 1921. u Žirovcu kod Dvora na Uni. Nakon završene Učiteljske škole u Banja Luci 1940. upisuje studij na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Još u vrijeme školovanja postaje skojevac, a po dolasku u Zagrebu primljen je u KP. U prvim mjesecima NDH sudjeluje u osnivanju Prvog zagrebačkog partizanskog odreda, no u avgustu 1941. članovi odreda sukobili su se sa žandarima u šumi Divjača, a Čorković je tom prilikom ranjen i zarobljen. Potom je iz zatvora u Savskoj cesti prebačen u logor Jasenovac gdje je iste godine likvidiran.

Rade Duraković rođen je 26. aprila 1878. kod Donjeg Lapca. Početak rata dočekao je u Zagrebu kao penzioner. Zajedno sa sinom Srđanom uhapšen je 31. decembra 1941. ili 1. januara 1942. a potom su upućeni u Jasenovac gdje su obojica izgubili život.

Žarko Janković rođen je 11. avgusta 1909. u Pakracu. Početak Drugog svjetskog rata dočekao je u Zagrebu kao činovnik u Prvoj hrvatskoj štedionici i Električnoj centrali. Bio je simpatizer KPJ-a i član Saveza bankovnih, osiguravajućih, trgovačkih i industrijskih činovnika, a u njegovom stanu u Kučerinoj ulici održavali su se ilegalni partijski sastanci. Uhapšen je 3. oktobra 1941. kao aktivni suradnik NOP-a. Prošao je kroz zatvore na trgu N i Savskoj cesti odakle je 13. novembra 1941. zajedno s još 13 zatvorenika deportiran u Jasenovac. Zbog učešća u organizaciji bijega zatočenika iz logora, tzv. grupe dr. Mila Boškovića, obješen je 21. septembra 1944. u mjestu Jasenovcu.

Milan Milošević rođen je 13. januara 1906. u Zagrebu, ali se njegova porodica nedugo potom preselila u Rijeku. Nakon petogodišnje mađarske pučke škole izučio je krojački zanat. U Zagreb dolazi po odsluženju vojnog roka i 3. jula 1929. zapošljava se u ZET-u kao kondukter. Iz službe je otpušten 4. maja 1940. zbog komunističke djelatnosti i sudjelovanja u organizaciji štrajkova tramvajskih radnika. Po uspostavi NDH uhapšen je i zatvoren u Petrinjskoj ulici i na Savskoj cesti, a 8. septembra 1941. deportiran u Jasenovac. U julu 1942. skončao je u ćelijama smrti u logoru Stara Gradiška.

Ljuban Tomić rođen je 15. aprila 1904. u Donjem Vodičevu kod Bosanskog Novog. Početak Drugog svjetskog rata dočekao je s porodicom u Zagrebu kao željezničar. Zbog sumnje da je umiješan u jednu partizansku diverziju uhapšen je 1. februara 1942. Nakon mjesec dana pušten je na slobodu, a onda ponovo uhapšen i odveden u logor Jasenovac gdje je iste godine ubijen.

Radovan Zaklan rođen je 5. maja 1907. u selu Trnava kod Nove Gradiške. Živio je i radio u Zagrebu kao postolarski pomoćnik. Bio je predratni komunist i član društva “Prijatelj prirode” te aktivan sudionik NOP-a od prvih dana. Uhapšen je 13. septembra 1941., a 24. oktobra odveden u Jasenovac, a onda u Staru Gradišku gdje je likvidiran 1942.

Ljubica Žanko rođena je 13. marta 1903. u Beogradu, a u Zagrebu je živjela sa suprugom Krunoslavom, novinarom i istaknutim revolucionarom. Uhapšena je 4. decembra 1941. i potom odvedena u logor Jasenovac gdje je krajem iste godine likvidirana.

Tekst je prenet sa portala Novosti.