Jasenovac je paradigma genocida provedenog na teritoriji NDH

Piše: Draga Cvetković, Autograf.hr

Polemike stidljivo započete u socijalističkoj Jugoslaviji su se rasplamsale u periodu pred i tokom raspada zajedničke države, a održale su se do danas.

U njima je česta upotreba netačnih informacija ili poluinformacija kojima se vešto manipuliše radi postizanja prvenstveno političkih ciljeva, kreiranjem novih narativa.

Posebno mesto u tim polemikama zauzima pitanje koncentracionog logora Jasenovac, odnosno sistema logora Jasenovac, u kojima je pitanje broja žrtava koje su izgubile živote u njemu postalo dominantno.

Ne ulazeći u rasprave o broju stradalih u logoru, u ovom tekstu pružićemo uvid u razlike koje su postojale u pretrpljenim gubicima žrtava jasenovačkog logora iz različitih delova NDH.

Analizirajući personalne podatke iz delimično revidiranog popisa ”Žrtve rata 1941. – 1945.” i podatke iz popisa stanovništva, pokazaćemo da su razlike postojale u pretrpljenim gubicima u logoru među različitim narodima koji su nastanjivali pojedine delove NDH, a takođe i da su postojale velike razlike u pretrpljenim gubicima u Jasenovcu među pripadnicima istog naroda u zavisnosti iz kog dela NDH su poticali.

Stradanje civila iz različitih delova NDH u Jasenovcu i van njega je uticalo na istorijsko sećanje o pretrpljenim gubicima ljudi iz tih regiona.

Utvrđivanje udela Jasenovca u gubicima ljudi iz različitih delova NDH važno je zarad pravilnog očuvanja sećanja na stradale, zarad naučne istine, te za istraživanje sećanja, kao i promena koje su vremenom nastale u kolektivnoj svesti o stradanju kao posledici njegovog zanemarivanja, neobaveštenosti, ali i različitih konstrukcija i manipulacija.

Svedoci smo da se danas u javnom mnjenju stradanje u Jasenovcu poistovećuje odnosno izjednačava sa ukupnim stradanjem u NDH, a da se ukupni gubici u logoru ne retko poistovećuju sa srpskim žrtvama.

Namerno ili nenamerno nametanje takve priče o Jasenovcu je u drugi plan gurnulo ili potpuno potislo iz sećanja stradanja na mnogobrojnim drugim mestima i ostalim logorima. Prvenstveno tu mislim na gospićku grupu logora (Gospić, Jadovno, Pag) koja je u svom kratkom postojanju od svega nekoliko meseci, tokom kojih su u njima ubijani isključivo Srbi i Jevreji, ostvarila stopu smrtnosti dvostruko veću nego u Jasenovcu.

Prilikom dezintegracije Kraljevine Jugoslavije, nakon kratkotrajnog Aprilskog rata 1941. godine, Nezavisna Država Hrvatska je izdvojena kao najveća teritorija okupivši u svom sastavu čitavu Vrbasku, veći deo Savske i Primorske banovine i značajne delove Drinske, Zetske i Dunavske banovine, te manji deo Uprave grada Beograda.

Teritorija koju je podelom Jugoslavije dobila novooformljena NDH je prema popisu iz 1931. godine imala 5.559.420 stanovnika, što je činilo 39,90% stanovništva Jugoslavije.

Nacionalna struktura stanovništva koje se našlo u novoformiranoj državi je bila izuzetno heterogena, a tri petine su činili pripadnici državotvornog naroda (47,58% Hrvata, 13% Muslimana, koji su tretirani kao Hrvati islamske veroispovesti), dok su trećinu predstavljali Srbi (32,02%), uz minimalno učešće ostalih nacionalnosti među kojima je značajno pomenuti učešće 0,57% Jevreja i 0,5% Roma.

U novoformiranoj državi našlo se po četiri petine Hrvata i Muslimana predratne Jugoslavije (82,85 odnosno 78,89%), ali i trećina srpskog nacionalnog korpusa (30,95%).

Svi antagonizmi, sve suprotnosti i podele, nacionalne, političke, ideološke, verske, jezične, kulturne, ekonomske prirode, koje su postojale u predratnom društvu na ovoj teritoriji, u ratu su dobile svoje ekstremne vrednosti i u određenoj meri učestovale u kreiranju uslova za masovno stradanje stanovništva, uz neosporni uticaj koji je spoljni faktor (Nemačka i Italija) permanentno ostvarivao na terenu.

Rat je na teritoriji NDH bio kompleksniji i slojevitiji nego u bilo kom drugom delu Jugoslavije. Sadržao je elemente oslobodilačkog, antifašističkog, građanskog, ideološkog, revolucionarnog, nacionalnog, verskog rata, a zbog počinjenog genocida i holokausta, bio je i rat nacionalnog uništenja odnosno rata za opstanak na ovoj teritoriji.

To je za posledicu imalo da je sa teritorije NDH poticalo tri četvrtina svih stradalih civila Jugoslavije (73,39%).

Proglašeni za nepoželjni element u novoformiranoj državi, izloženi pogromu od prvog dana rata, Srbi su činili dve trećine gubitaka civilnog stanovništva, što je bilo dvostruko više (2,07 puta) od njihove zastupljenosti u populaciji NDH.

Na osnovu rasnih zakona uništavani su u totalu – Jevreji i Romi predstavljaju najveće žrtve rata i njihovi gubici su bili 10,23 odnosno 9,72 puta veći od zastupljenosti u stanovništvu.

Sa druge strane, civilni gubici hrvatskog i muslimanskog naroda su bili 4,66 odnosno 1,67 puta manji od učešća ovih nacionalnih grupa u populaciji NDH.

S obzirom na zastupljenost u populaciji, gubici civilnog stanovništva srpske nacionalnosti u NDH su realno bili 9,64 puta brojniji od hrvatskih i 3,48 puta od muslimanskih civilnih gubitaka, dok su gubici muslimanskih civila bili 2,79 puta veći od hrvatskih.

Uništeni u potpunosti u holokaustu i porajmosu gubici Jevreja i Roma su bili realno višestruko veći od stradanja svih ostalih nacionalnosti ove teritorije.

Logor Jasenovac, odnosno sistem logora, predstavljao je najveći koncentracioni logor u NDH, i svakako najveći koncentracioni logor koji nije organizovala niti njime upravljala nacistička Nemačka. U njemu je život izgubila četvrtina svih stradalih civila ove teritorije (24,53%). Obim izvršenog zločina u logoru Jasenovac jasno ga je odredilo kao logor uništenja i svrstalo u sam vrh liste koncentracionih logora po broju žrtava.

Stradali u Jasenovcu su u logor dovođeni iz svih delova NDH. Na broj logoraša iz nekog dela NDH, a samim time i potencijalnih žrtava je, pored stalno prisutne namere vlasti NDH da se izvrši zločin nad delom stanovništva, te ratnih dešavanja na tim prostorima, uticalo više činioca.

I to od udaljenosti logora i geografskih karakteristika terena u regionima i njihove demografske strukture, preko postojanja saobraćajnih komunikacija (prvenstveno železničkih) i njihove prohodnosti (odnosno sposobnosti vlasti da održi saobraćaj na njima), dostupnosti potencijalnih žrtava, odnosno sposobnosti ili mogućnosti, naroda da se organizuje i zaštiti od terora i masovnog odvođenja u logore, a što je bilo u direktnoj vezi sa sposobnošću NDH da, samostalno ili u saradnji sa Nemcima, ostvari trajnu ili privremenu efektivnu kontrolu terena.

Najveći deo stradalih je poticao iz dva regiona sa kojima se logor graničio, trećina iz Slavonije (30,6%) i četvrtina iz Bosanske krajine (25,13%), uz osminu gubitaka koji su poticali iz istočne Bosne (12,62%). Iz šest od dvanaest regiona NDH poticalo je 90,94% ukupnih gubitaka pretrpljenih u Jasenovcu, dok su gubici iz četiri regiona zbirno predstavljali minimalni deo žrtava logora (1,89%).

Stradali iz četiri regiona su imali veće učešće u gubicima u Jasenovcu nego što je bila njihova zastupljenost u populaciji NDH, Banija 2,25 puta (7,22 naspram 3,2%), Bosanska krajina 2,14 puta (25,13 naspram 11,76%), Slavonija 2,13 puta (30,6 naspram 14,35%) i Srem 1,19 puta (6,76 naspram 5,69%). Kordun je predstavljao jedini region NDH koji je imao približno isto učešće u gubicima u logoru sa učešćem u stanovništvu.

Stradali iz ostalih sedam regiona NDH su imali daleko manje učešće u gubicima u Jasenovcu od njihove zastupljenosti u populaciji, od 19,12 odnosno 11,21 puta manjeg kod dela Dalmacije (0,34 naspram 6,50%) i Like (0,28 naspram 3,14%), do 2,27 odnosno 1,23 puta manjeg kod severozapadne Hrvatske (8,61 naspram 19,57%) i istočne Bosne (12,62 naspram 15,57%).

Uloga logora u uništavanju civila iz različitih delova NDH nije bila jednaka. U njemu je život izgubila polovina svih stradalih civila Slavonije (54,11%), dve petine iz Srema (38,3%), trećina stradalih civila sa Banije (32,73%), po četvrtina iz severozapadne Hrvatske (26,7%) i Bosanske krajine (23,27%), ali i minimalni delovi stradalih civila Like (1,28%), dela Dalmacije (3,49%) i Hercegovine (5,57%).

Uloga jasenovačkog sistema logora u uništavanju različitih naroda NDH nije bila jednaka. Za Jevreje i Rome, koji su rasnim zakonima unapred bili određeni za uništenje, Jasenovac je predstavljao centralno mesto stradanja u kome je život izgubilo 78,08% stradalih Roma, odnosno 61,68% stradalih Jevreja NDH.

Masovni teror sprovođen nad srpskim narodom širom NDH imao je sve odlike zločina genocida, a Jasenovac je imao istaknuto mesto u sprovođenju tog zločina. U Jasenovcu je život izgubila četvrtina svih stradalih civila srpske nacionalnosti iz NDH (23,24%), čime je on postao najveće stratište i primarno mesto njihovog stradanja.

U Jasenovcu je život izgubila 11,81% stradalih civila hrvatske nacionalnosti, 3,5% civila muslimanske nacionalnosti, te 4,39% stradalih civila pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti.

U devet od dvanaest regiona NDH Srbi su predstavljali najveći deo gubitaka pretrpljenih u logoru, svuda sa natpolovičnom većinom, od 92,43% u Bosanskoj krajini (u kojoj su činili 62,52% stanovništva) i 91,85% na Baniji (51,67% tamošnjeg stanovništva), do 54,87% u Sremu (58,2% stanovništva).

Jevreji su u dva regiona bili najbrojniji među stradalima u Jasenovcu (istočna Bosna 55,35% i severozapadna Hrvatska 36,21%, u kojima su činili 1,01 odnosno 1,05% populacije), dok su u jednom regionu (Gorski kotar sa Hrvatskim primorjem) Romi činili 57,07% gubitaka.

Hrvati su u jednom regioni činili trećinu i u dva regiona po četvrtinu stradalih u Jasenovcu (severozapadna Hrvatska (35,09% gubitaka, a predstavljali su 89,13% tamošnje populacije), dok su Muslimani u jednom regionu predstavljali devetinu gubitaka pretrpljenih u logoru (Hercegovina 11,59%).

Tri četvrtina u Jasenovcu stradalih Srba (74,61%) je poticalo iz tri regiona (36,88% iz Bosanske krajine, 27,20% iz Slavonije, 10,53% sa Banije) u kojima je živelo 38,6% srpskog nacionalnog korpusa.

Značajnije učešće u gubicima imali su i Srbi iz istočne Bosne (7,91%) i Srema (5,89%), dok je učešće stradalih Srba iz ostalih sedam regiona bilo manje ili minimalno (Lika 0,28% gubitaka naspram 5,42% Srba koji su živeli u njoj).

Srbi iz tri regiona su imali nesrazmerno veće učešće u gubicima u Jasenovcu od zastupljenosti pripadnika ove nacionalnosti iz ovih regiona u srpskom nacionalnom korpusu, Slavonije 2,6 puta, Banije 2,04 puta i iz Bosanske krajine 1,6 puta, dok je učešće u gubicima stradalih iz ostalih devet regiona bilo manje, od 1,15 puta severozapadne Hrvatske, do 19,35 puta manjeg iz Like.

U Jasenovcu je život izgubilo 55,54% od svih stradalih civila srpske nacionalnosti iz Slavonije, 33,99% iz severozapadne Hrvatske, 33,70% sa Banije, 28,34% iz Srema, 23,50% Bosanske krajine, 20,44% iz Srednje Bosne, 15,02% iz istočne Bosne, dok je udeo stradalih u Jasenovcu u ostalih pet regiona bio daleko manji ili minimalan (Lika 0,89%).

Polovinu svih Jevreja iz NDH stradalih u Jasenovcu predstavljali su pripadnici ove nacionalne zajednice iz istočne Bosne (47,65%), uz 21,27% iz severozapadne Hrvatske i 18,63% Slavonije. Dok su iz istočne Bosne gotovo svi Jevreji izgubili živote u Jasenovcu (90,74%), od njihovih sunarodnika iz Slavonije i severozapadne Hrvatske svega je 54,69 odnosno 35,89% stradalo u tom logoru.

Od stradalih Roma u Jasenovcu 59,95% je poticalo iz Slavonije, a u njemu je život izgubilo po četiri petina od svih stradalih Roma iz Slavonije, Srema i severozapadne Hrvatske.

Jasenovac je NDH koristila za eliminaciju ”nepodobnih” Hrvata iz svih njenih delova, s time što ih je 45,92% poticalo iz severozapadne Hrvatske i 26,7% iz Slavonije. U njemu je život izgubila četvrtina od svih stradalih civila hrvatske nacionalnosti sa Banije (26,45%), 21,20% iz Slavonije i 16,03% iz severozapadne Hrvatske.

Od stradalih Muslimana u Jasenovcu 43,22% je poticalo iz Bosanske krajine i 28,93% istočne Bosne, a u njemu je živote izgubilo 13,09% od svih stradalih civila muslimanske nacionalnosti iz Bosanske krajine, dok je udeo stradalih iz ostala tri regiona bio mali ili minimalan (istočna Bosna 1,39%).

Svojim karakterom, brojem stradalih, monstruoznošću, Jasenovac svakako predstavlja paradigmu genocida sprovedenog na teritoriji NDH, ali ne treba padati u zamku generalizacije koja vodi ka zanemarivanju stradanja na svim ostalim mestima u NDH i van nje.

Članak je prenet sa portala Autograf.hr.