Kulturni odnosi između srpskog i albanskog naroda u Jugoslaviji

Piše: Petrit Imami

Na tom poslu su mu se 1948. pridružila dva mlada Albanca, studenti u Beogradu, Hilmi Tači i Hasan Kaleši. (H. Kaleši je kasnije postao cenjeni orijetalista u svetu, a H. Tači je dugo godina bio dopisnik prištinske Rilindje iz Beograda.) Prvi tom ovog rečnika (A-O), u kome su srpske i hrvatske reči alfabetski date latinično, štampan je 1950. u izdanju Jugoslavenske akademije u Zagrebu. Autor je rečnik posvetio: “Svetloj uspomeni Dimitrija Tucovića”. Zbog finansijskih razloga drugi tom nije nikad ugledao svetlost dana, odnosno, nije bio ni izrađen.

U Prištini je 1953. štampan Rečnik srpskohrvatsko-albanski Sokolja Dobrošija, koji sadrži oko 40.000 reči (srpskohrvatske reči su date ćirilično), koji možda ne bi ni nastao da autor nije izdržavao zatvorsku kaznu zbog političkih razloga. Grupa albanskih autora je u izdanju “Rilindje” objavila 1961. Terminološki rečnik srpskohrvatsko-albanski, sa oko 12.000 reči. U izdanju Zavoda za izdavanja udžbenika u Srbiji – odeljenja u Prištini, štampano je 1969-1970. petnaest višejezičnih terminoloških rečnika iz raznih naučnih oblasti, u kojima je referencijalni jezik srpskohrvatski. Osnova ovim rečnicima bili su trojezični terminološki rečnici objavljeni u Albaniji (albansko-francusko-ruski).

Izdavačka kuća Samizdat B92 (Beograd 2016) objavila je knjigu beogradskog profesora poreklom sa Kosova Petrita Imamija „Srbi i Albanci kroz vekove“. Ovaj autor se već bavio srpsko-albanskim vezama (između ostalog i u 19 nastavaka feljtona u listu Danas, 1998. godine), a ova najnovija knjiga je predstavljena kao prvi tom sveobuhvatne studije u kojem je obrađen period od XII veka do 1944. godine.

Albanološki institut u Prištini štampao je 1974. Srpskohrvatsko-albanski rečnik, grupe autora, od preko 60.000 reči, koji je, uz manje dopune i izmene, preštampan 1984. i 1989. godine. U Prištini su objavaljena i dva Albansko-srpskohrvatska rečnika, prvi 1976. od Mikela Ndrece u izdanju “Rilindje”, sa oko 30.000 reči (2. izdanje 1980), i drugi 1981, grupe autora, sa oko 50 hiljada reči, u izdanju Albanološkog instituta. Mikel Ndreca je takođe autor školskog dvosmernog rečnika srpskog i albanskog jezika (1986, 1989). Pravni fakultet u Prištini izdao je 1979. Srpskohrvatski terminološki pravni rečnik koji je sastavila grupa autora, u redakciji profesora dra Surje Popovcija i dra Esata Stavilecija. Profesor ekonomskog fakulteta dr Hajrulah Gorani sastavio je Rečnik privrednih termina i izraza albansko-srpskohrvatski (1985) i obrnuto srpskohrvatski-albanski (1986).

Jedan broj disertacija i naučnih radova albanskih naučnika objaviljen je na Kosovu na srpskom jeziku. U izdanju Zajednice naučnih ustanova Kosova i Metohije štampane su: Suria Popovci Građansko-pravni odnosi u Zakoniku Leka Dukađinija (1968), Skender Rizaj Rudarstvo Kosova i susednih krajeva od XV do XVII veka (1968), Ljatif Muljaku Govor Albanaca Bajgorske Gore – Fonetika i morfologija (1968), a u izdanju Akademije nauka i umetnosti Kosova, od Gazmend Zajmi Ustavno-pravna zaštita i tretman jezika nacionalnih manjina u Evropi između dva svetska rata (1982), reč je o njegovoj doktorskoj disertaciji odbranjenoj 1971. na Pravnom fakultetu u Beogradu, Ali Hadri Ali Keljmendi (1900-1939) (1984) i Idriz Ajeti Studije iz istorije albanskog jezika (1988).

Posle Drugog svetskog rata poseban doprinos albanologiji u Srbiji dao je Henrik Barić, naročito studijom Uvod u istoriju albanskog jezika, koja je najpre štampana na albanskom 1955. u Prištini, a na srpskom 1959. u Sarajevu pod naslovom Istorija arbanaškog jezika. Vidan doprinos su dali i filolozi Milan Budimir, Milivoj Pavlović i rano preminuli Ivan Popović, koji je sredinom 50-ih godina objavio na albanskom jeziku jedan broj članaka o tom jeziku u prištinskom časopisu Përparimi. On  je u graničnim dijalektima južne Srbije pribeležio oko 500 reči albanskog porekla, koje na žalost nije stigao da obradi. Vojislav Dančetović je 1952-53. priredio izbor u tri knjige Šiptarske narodne pesme (sa Kadrijem Halimijem I-II i Antonom Četom II-III knjigu.) Doktorirao je 1958. na Filozofskom fakultetu u Beogradu disertacijom Deminutivni sufiks imenica u albanskom jeziku. Članovi komisije za odbranu bili su profesori lingvistike dr Karlo Oštir iz Ljubljane, dr Milivoj Pavlović i dr Milan Budimir iz Beograda, i dr Gliša Elezović, dopisni član Srpske akademije nauka. Rad mu je na albanskom objavila 1960. prištinska “Rilindja”.

Na polju etnografije, Albancima na Kosovu su se bavili etnolozi Milenko S. Filipović, Atanasije Urošević, Milisav Lutovac i Mirko M. Barjaktarović, na polju folklora i etnologije Tatomir Vukanović, a na polju narodne književnosti Dragutin Mićović, koji je sačinio izbor i sâm prepevao na srpski Albanske junačke pesme (1981). Vladimir Bovan i Šefćet Plana priredili su Srpske i albanske narodne pesme sa Kosova u zapisima Vuka Karadžića (Priština, 1989), dok je Srpska akademija nauka i umetnosti 1981. izdala Albanske zagonetke, po izboru, prevodu i komentarima Halita Trnavcija i Antona Čete. Na polju običajnog prava Milutin R. Đuričić autor je studija Čuvari bese (SANU, 1979) i Običaji i verovanja Albanaca (autorovo izdanje, 1995), psiholog Milenko Karan studije Krvna osveta (Beograd, 1985) i sociolog Slađana S. Đurić studije Osveta i kazna – Sociološko istraživanje krvne osvete na Kosovu i Metohiji (Niš, 1998), koja je 1997. doktorila na Filozofskom fakultetu Beogradu temom “Krvna osveta na Kosovu i Metohiji”.

U Beogradu je objavilo svoje naučne radove i nekoliko Albanaca s Kosova. Krajem 70-ih godina u XX veku, u beogradskim časopisima Književna kritika, Theoria i Filozofska istraživanja tekstove o estetici i filozofiji objavljivao je Muhamedin Kulaši (Kullashi), koji je diplomirao sociologiju u Zagrebu, a kasnije je postao redovni profesor na francuskom univerzitetu Pariz VIII (Universitè Paris-III).

Diplomirani student filozofije u Beogradu Škelzen Maljići objavio je u naučnom časopisu Filozofske studije (1980, br. 12, str. 203-291) zapažen naučni članak “Estetičke ideje u Vizantiji u doba spora oko ikona : VIII-IX vek”, a u časopisu Theoria (1984, br. 1-2, str. 103-110) članak “Ranohrišćanski antiestetizam”. Institut za sociološka istraživanja pri Filozofskom fakultetu u Beogradu objavio je 1995. dorađeni diplomski rad Đerđa Rapa iz 1974. Savremene albanske zadružne porodice na Kosovu.

U socijalističkoj Jugoslaviji jedan broj srpskih kompozitora bio je nadahnut albanskim melosom. Na Okruglom stolu o naučnom istraživanju Kosova, održanom 1985. u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti (Zbornik sa ovog skupa izdala je SANU, 1988), muzikolog Mirka Pavlović navela je da je kompozitor Milenko Živković za orkestarsku “Rugovska svita” (1957) bio inspirisan karakterističnim ritmom melodija iz Rugova, Svetomir Nastasijević je 1961. komponovao “Balkansku rapsodiju” (1961), koja je poznata i pod nazivom “Šiptarska rapsodija”, a za horsko pevanje, inspirisan albanskim melosom, obradio je pet pesama pod nazivom “Šiptarska svita” (među njima “Izašla sam na prozor” i “Moja lepojko”), Milan Vlajin svoju svitu za orkestar “Balkan” (1958) počinje “Albanskom igrom”, a komponovao je i vokalni ciklus “Šiptarske narodne pesme” (11 pesama). Albanskim melosom bili su inspirisani i kompozitori Đorđe Karaklajić, Tihomir Vujičić i Mihajlo Vukdragović.

Naročito plodan kompozitorski rad je imao Redžo Mulić, iz Prištine (rodom iz Gusinja), koji je većinom bio inspirisan albanskim narodnim melosom. Obradio preko 100 narodnih pesama za solo, hor i orkestar, a naročito su privukle pažnju solo pesme u izvođenju Nedžmije Pagaruše, njegove supruge, proslavljena pevačica albanskog melosa sa Kosova. Komponovao je Prvu (nedovršenu) i Drugu kosovsku simfoniju. (Kada je došao sa izdržavanja zatvorske kazne na Golom otoku, zbog podrške Rezolucije Koninforma, tadašnji sekretar KPJ na Kosovu Dušan Mugoša rekao je direktoru Radio-Priština Ismetu Mulji da ga odmah primi na posao, jer će on, za razliku od njih dvojice, ostati zapamćen u budućnosti.)

S druge strane, albanski kompozitori na Kosovu nisu pokazivali neki poseban interes za tamošnji srpski melos. Mirka Pavlović zamerio je albanskom muzikologu s Kosova Akilu Kociju što je u Leksikonu jugoslovenske muzike, u izdanju Leksikografskog zavoda u Zagrebu (1984), u okviru odrednice “Kosovo” pisao “isključivo o albanskom muzičkom folkloru”.

Albanolog i folklorist Stavro Skendo, Albanac, profesor na Kolumbija univerzitetu u SAD, pozvao je na saradnju etnomuzikologa Miodraga Vasiljevića da za drugo izdanje knjige Albanska i južnoslovenska usmena epska poezija obradi muzički aspekt te poezije. Saradnja je prekinuta zbog bolesti i smrti M. Vasiljevića (1963), ali je ostala prepiska između ova dva naučnika. Prethodno je Stavro Skendo 1954. objavio u Filadelfiji (SAD) naučnu studiju Albanska i južnoslovenska epska poezija (Albanian and South Slavic oral epic poetry), koja je 2000. godine objavljena na albanskom u Tirani pod naslovom Usmena epska poezija Albanaca i Južnih Slovena , s pogovorom koji je napisala poznati ruski albanolog A. V. Desnickaja: “Sličnosti i razlike epskog albanskog ciklusa ‘Mujo i Halil’ sa epikom Bosne”. Skendo je autor i dela Balkanske kulturne studije (Balkan cultural studies), koju je 1980. objavio Univerzitet Kolumbije.

U Knjževnim novinama (Beograd, 1954, br. 38), o knjizi Betoven i francuska revolucija (Njujork, 1947), albanskog pravoslavnog episkopa u SAD Fan Nolija, širi prikaz je napisao Zoran Gluščević, u kome se, između ostalog, kaže da je ona potekla iz pera jednog “strasnog prevodioca Šekspira i Omara Kajama, izvrsnog erudite… za koga je Džordž Bernard Šo, pročitavši njegovu studiju, sa blagom ironijom rekao: da je pogrešio svoj poziv kad je izabrao sveštenički čin”. Z. Gluščević je s punim pravom zamerio F. Noliju biografsko-dokumentarni i deduktivni pristup, zbog čega je ova studija više “podatak o Betovenovoj ličnosti nego o njegovom muzičkom delu”.

Istoričar Jovan Radonić, koji je 1942. za Srpsku akademiju nauka priredio istorijsku građu Đurađ Kastriot Skenderbeg i Arbanija, objavio je 1950. svoje kapitalno delo Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, u kome navodi veoma mnogo podataka o Severnoj Albaniji. U proučavanju odnosa između Srba i Albanaca u prošlosti najviše su se posvetili istoričari Sima Ćirković, Vladimir Stojančević, Vuk Vinaver i Bogumil Hrabak. V. Stojančević je 1994. objavio dve studije Srbi i Arbanasi i Kosovo i Metohija u srpsko-arbanaškim odnosima u XIX veku (1804-1878).

Istoričar Branko S. Petranović, koji je proučava savremenu istoriju Jugoslavije, u 3. Tomu Socijalistička Jugoslavija 1945-1988 (1988), u poglavlju “Reforma federacije u znaku političkih kriza” rečnikom iz Rankovićeve ere “istorijski” kvalifikovao albansko rukovodstvo na Kosovu: “Procesi demokratizacije i decentralizacije su dobro došli za preuzimanje celokupne vlasti na Kosovu od strane ‘đakovačke grupe’, čiji je najveći broj pripadnika stigao iz Albanije 1941. godine. Zbila se pojava bez  presedana u savremenoj istoriji: da grupa albanskih komunista iz emigracije preuzme celokupnu vlast u oblasti, odnosno pokrajini, oslonjena na deo srpskih i crnogorskih kadrova koji su, opsednuti vlašću, sarađivali bez obzira na karakter sprovođene politike. Otvorene su rasprave o jačanju autonomije na Kosovu i Metohiji, bržem razvoju oblasti i ostvarivanju ‘pune ravnopravnosti’ šiptarske narodnosti u Jugoslaviji.” (Pomenuta “grupa albanskih komunista iz emigracije”, pripadnici NOB-a u ratu, rodom su s Kosova, koji su pre Drugog svetskog rata mladi emigrirali u Albaniji da bi se školovali, jer na Kosovu albanski škole i albanski jezik bili su strogo zabranjeni.)

U kosovskim časopisima na albanskom jeziku (Jeta e re, Perparimi, Glasnik muzeja Kosova i Metohije i Albanološka istraživanja), najpre u 50-im i 60-im godinama u svojim člancima albanski naučnici stavljali su jak naglasak na dodirnim tačkama albanskog i srpskog naroda, u istoriografiji Ali Hadri, Skender Rizaj, Šukri Rahimi, Daut Dermaku, u etnologiji Mark Krasnići, u folkloru Anton Četa i Šefćet Plana, u lingvistici Idriz Ajeti, Ljatif Muljaku i dr. Objavljivani su prevodi naučnih članaka pojedinih srpski naučnika, naročito o istorijskim, filološkim ili etnološkim vezama dva naroda (Henrik Barić, Ivan Popović, Milivoj Popović, Sima Ćirković, Vladimir Stojančević, Vuk Vinaver i dr.). U 70-im godinama, težište proučavanja albanskih naučnika na Kosovu pomera se sve više ka potisnutim nacionalnim temama: o ilirskom poreklu Albanaca, njihovoj autohtonosti na Balkanu, njihovim borbama za nacionalnu državu (Prizrenska liga 1878, ustanci Albanaca na Kosovu 1908-1912), a posebno o tlačenju Albanaca u Kraljevini Jugoslavije, itd. U mnogim radovima dominirala je kritika “hegemonističke politike” srpske buržoazije prema Albancima, na osnovu dokumenata iz jugoslovenskih arhiva (Državni, Vojni, SIP, CK SKJ, Arhiv Srbije i dr.).

Na albanskoj sceni u Pokrajinskom pozorištu predstave je režirao jedan broj reditelja iz Srbije. Albanska scena je redovno učestvovala na Pozorišnim susretima “Joakim Vujić” u Kragujevcu, a nekoliko puta selektori su njihove predstave uvrstili u program najpoznatijeg pozorišnog festivala u Jugoslaviji – Sterijino pozorje u Novom Sadu, gde je svoj najveći uspeh ostvarila 1968. predstavom Erveheja, koju je režirao Muharem Ćene po istoimenoj lirskoj poemi albanskog pisca iz XIX Muhameta Kučku Camija (adaptacija Ahmet Ćirezi). (Ova predstava bila je na repertoaru 15 godina, imala je 350 repriza, a igrana je i širom Jugoslavije.)

Televizija Beograd je 27. novembra 1966. počela da emituje poseban program na albanskom, najpre vesti (“TV Pregled”), a zatim dokumentarne, muzičke i dečje emisije. Prvi urednici su bili Đeto Leka i Velimir Popović, a zatim Masar Murtezai. U okviru ove redakcije snimljena je prva kosovska TV-drama Zatočenici 1969. po scenariju i režiji Ekrema Krueziua. Program na albanskom emitovan je do 1973, kada započinje rad TV Priština. TV Beograd je znatno tehnički i organizaciono pomogao osnivanju te TV stanice.  (Na beogradskoj televiziji zapažen snimateljski rad ostvario je Fatmir Nuši, koji se u 90-im godinama istakao snimanjem pop i turbo-folk muzičkih spotova.)