Zašto država/e žele da pišu udžbenike istorije: Identitet po meri politike

Piše: Tamara Pavasović Trošt

Zašto se još toliko govori o udžbenicima istorije? Bez obzira na to što su drugi faktori socijalizacije, poput filmova, muzike, televizijskih serija i, naravno, priča koje čuju od roditelja, baka i deka, mnogo važniji u oblikovanju pogleda na svet dece nego udžbenici, i što retko koji nastavnici stignu da pokriju ratove 90-ih jer su na rasporedu na samom kraju osmog razreda, uprkos tome, o udžbenicima istorije i o tome šta će učiti mlade generacije o svojoj prošlosti govori se veoma često i veoma glasno: debata o sadržaju udžbenika, pogotovo onih za koje se smatra da su od “nacionalnog značaja” – maternji jezik, istorija i geografija – vodi se na našim prostorima skoro neprestano od raspada Jugoslavije do danas. Svakih nekoliko godina pojavi se neka afera u kojoj političari skupljaju poene predstavljajući se narodnim herojima-braniteljima sadržaja udžbenika istorije.

Iako stav države o prošlosti možemo videti na raznim drugim mestima – na državnim komemoracijama, proslavama zvaničnih praznika, u preimenovanju ulica i trgova, u programu školskih ekskurzija i izložbama državnih muzeja – udžbenici istorije su posebno na udaru zbog svoje uloge u socijalizaciji mladih u određeni nacionalni identitet (u rečima ministra prosvete Branka Ružića, “sadržaji udžbenika za predmete koji su važni za naš nacionalni identitet moraju da budu pažljivo birani i dostupni mladim generacijama”).

OBLIKOVANA ISTORIJA: Ali, udžbenici istorije u Srbiji, a i u drugim državama u regionu, već predstavljaju prikaz “zvanične” verzije istorije za koju je država odlučila da je “prava”, tu verziju je realizovala u obliku centralizovanog plana i programa i sprovodi je Zakonom o udžbenicima i u njemu propisanom sistemu odobravanja udžbenika. S obzirom na ovaj sistem, autori i izdavači se moraju držati nacrta koji je postavila država: koje teme treba da se obrade u određenom razredu, po kojim lekcijama, koji su ciljevi, odnosno šta treba deca da nauče iz tih lekcija, kao i kakvog kvaliteta moraju biti ti udžbenici. Većina ljudi zapravo ne razume da, iako postoji u tom smislu “otvoreno” tržište za udžbenike, oni su i dalje napisani po “receptu” koji je odredila država i od iste moraju da budu odobreni. Zato izjave Aleksandra Vulina i Aleksandra Vučića krajem februara o tome kako “ne smemo da dozvolimo da nam drugi pišu istoriju” i da “država” treba da piše udžbenike srpskog, geografije i istorije, kao i platforma pokreta “Metle” na izborima 2020. da hoće da “vrate” pisanje istorije u naše ruke, zapravo nemaju nikakvog smisla: iako jesu na srpskom tržištu prisutni mnogi privatni izdavači, što domaći što strani, svi ti pisci i izdavači moraju da se drže pravila i prate program koji je propisala baš – država.

Ako se vratimo malo unazad, na vreme bivše Jugoslavije, svaka republika imala je odobren po jedan udžbenik za svaki razred i sve udžbenike je izdavalo javno preduzeće (u Hrvatskoj Školska knjiga, u Srbiji Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, u Bosni i Hercegovini Svjetlost). U svim ex-Yu državama udžbenici istorije za 8. razred, koji pokrivaju 20. vek i većinu najkontroverznijih tema, pratili su narativ SFRJ: fokus je bio na izgradnji socijalizma, bratstvu i jedinstvu, ulozi partizana u Drugom svetskom ratu, samoupravljanju i međunarodnom delovanju Jugoslavije, dok su zločini tokom Drugog svetskog rata bili opisani kao delo “neprijatelja” i izbegavalo se etničko pripisivanje sukobima.

Ovaj narativ počinje polako da puca ranih 1980-ih, prvo malim promenama – recimo pominjanjem srpsko-albanskog neprijateljstva u srpskim udžbenicima i dodavanjem prideva “katoličko” u hrvatskim udžbenicima – a krajem 1980-ih eksplodira u etnonacionalizam i udžbenike koji su praktično bili politička propaganda režima u Srbiji i Hrvatskoj devedesetih.

Baš ovi udžbenici iz 90-ih bili su najčešće predmet analize sociologa i politikologa jer su sadržali ekstremističan tekst, otvorenu netrpeljivost, normativno prepisivanje đacima kako treba da pamte istoriju (u smislu “nikada ne smemo zaboraviti..”, “nepravilno i tendenciozno su preuveličavane žrtve da bi nas sputavali i onemogućili”) i jezik koji svakako nije prihvatljiv za decu od 14 godina – recimo, eksplicitne priče o tome kako su jasenovački logoraši “klani noževima, ubijani bradvama, sekirama, čekićima, maljevima i gvozdenim polugama, streljani i spaljivani u krematorijumu, živi kuvani u kotlovima, vešani i satirani glađu, žeđu i hladnoćom”.

ČIŠĆENJE: Posle rata, pod pritiskom nevladinih organizacija, udžbenici su većinom “pročišćeni” od ovakvog rečnika i animoziteta, mada je šablon udžbenika širom regije ostao isti – mi smo uvek bili na “pravoj” strani istorije, ako smo nešto zgrešili neko drugi je bio kriv, zločini počinjeni prema nama mnogo su gori od zločina počinjenih prema drugima… Uprkos tom šablonu, većina država u regionu od 2000-ih do danas ima otvoren sistem udžbenika, gde je svake godine odobreno više udžbenika od različitih izdavača i škole, odnosno nastavnici imaju slobodan izbor koji udžbenik će koristiti.

Ali šta zapravo znači to što se odobravaju i udžbenici privatnih (i domaćih i stranih) izdavača, a ne samo udžbenik Zavoda za udžbenike, kao u vreme Jugoslavije? Puštanje privatnih izdavača da “pišu” naše udžbenike istorije izazvalo je najviše polemike, više od ekonomskih pitanja o finansiranju i nejednakom pristupu tržištu (recimo, afere u Hrvatskoj da strani izdavači potplaćuju škole i nastavnike da usvoje baš njihove udžbenike) do političkih pitanja smemo li da dozvolimo strancima da pišu našu istoriju (što je, opet, smešno jer su autori “naši” naučnici i udžbenici prate program koji je država propisala). Postoje ipak neke razlike u sadržaju između udžbenika tih različitih izdavača.

U Hrvatskoj je, recimo, od četiri odobrena udžbenika lako prepoznati na koju “stranu” naginje autor: to se vidi u opsegu stranica određenih lekcija (kao što je Bleiburg), u načinu na koji je opisan sukob između Hrvata i Bošnjaka (ako je uopšte i spomenut) i operacije “Oluja” 1995. U Srbiji je slična situacija: od desetak odobrenih udžbenika lako je prepoznati odnos autora prema četničkom pokretu i Milanu Nediću u dužini teksta, opisu slika i izboru reči: recimo, da li piše da je Nedić sarađivao sa okupatorom ili da je bio protiv pružanja otpora okupatoru, naglašavajući da je to uradio zbog svoje velike brige za srpski narod i u želji da spase što više srpskih života.

Znači, neka varijacija u sadržaju različitih udžbenika odobrenih za isti razred postoji. Ali ono što je bitno jeste da za sve, što strane što “naše” izdavače, i dalje važi gore navedeno: država piše program i odobrava sadržaj udžbenika i taj program i dalje, širom regije, uči omladinu jednostranu verziju istorije iz koje mladi mogu osećati samo nepravdu, ugnjetenost i netrpeljivost prema svim državama u okruženju.

CRNO-BELA SLIKA: Da se vratim na početno pitanje, zašto se toliko bavimo udžbenicima istorije. Sociolozima je sadržaj udžbenika, pogotovo udžbenika istorije, zanimljiv jer oni, bez obzira na to koliko malo njihovog sadržaja đaci zadrže, svejedno predstavljaju prošlost kao neutralnu i neospornu istinu. Iako znamo da postoje mnogo bolje didaktičke metode za učenje istorije i koliko je bitna multiperspektivnost i podsticanje dece da ispituju i kritički razmišljaju o materijalu, udžbenici kod nas i dalje predstavljaju crno-belu sliku istorije koja đacima predstavlja isključivo pozitivnu verziju nacionalne prošlosti, ali ne pozitivnu u smislu građenja pozitivnog nacionalnog identiteta nego većinom baziranu na naciji u ulozi žrtve.

Rezultati ovakvog učenja istorije vidni su u istraživanjima znanja mladih ljudi o istoriji, koje je poražavajuće ograničeno, ali i u stavovima o istoriji: kad sam u anketi pitala učenike osmog razreda koje je po njihovom mišljenju najbolje razdoblje srpske istorije, skoro 30 odsto je izabralo doba Nemanjića, dok je samo devet odsto izabralo savremenu Srbiju (dok je, recimo, na istom istraživanju u Hrvatskoj 33 odsto izabralo savremenu Hrvatsku).

Trebalo da je pre svega jasno da država u stvari sve vreme piše udžbenike istorije i da je cela priča o stranim “piscima” naše istorije samo diverzija od mnogo bitnijih tema, kao recimo cene tih udžbenika, načina da oni postanu pristupačni svima i odsustvu kritičkog razmišljanja kojeg bi trebalo pre svega da učimo mlade. Ujedno je i upozoravajuća priča da udžbenici istorije odražavaju (a ne uzrokuju) nacionalističke političke projekte – u tom smislu je izjava Miloša Kovića da se “sprovodi duhovna kolonizacija nad srpskim narodom i njegovom istorijom” tačna – ali ne sprovodi je “nemačko-hrvatski konglomerat” izdavača udžbenika nego isti politički projekat koji socijalizuje mlade u etnonacionalnu netrpeljivost.

Autorka je vanredna profesorka sociologije na Univerzitetu u Ljubljani i gostujuća profesorka na univerzitetima u Prinstonu i Gracu.

Tekst je prenet sa portala Novi magazin.