Beograd između Kijeva i Moskve: Neodrživa neutralnost

Piše: Vlatko Sekulović. Izvor: Novi magazin

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima i slobodama Ujedinjenih nacija utvrđuje ljudsko dostojanstvo i jednakost u neotuđivim pravima i slobodama ljudi kao pretpostavku mira u svetu. Prosvetiteljske misli o obdarenosti razumom i savešću ljudi, slobodnih pojedinaca/ki i jednakih u dostojanstvu i pravima, filozofska je i moralna osnova ove Deklaracija koja poziva ljudsku vrstu da deluje u duhu bratstva. Dakle, jedan od ključnih kulturnih konstrukata ove osnove je „dostojanstvo“ koje pojmovno ima svoje poreklo kako u latinskom pojmu dignus, vredan, tako i u starogrčkom pojmu axios koji istovremeno znači dostojan, vredan i evidentan, a koji se npr. koristi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi prilikom proglašenja poglavara. Dostojanstvo je usko povezano sa osećanjima sopstvene vrednosti, značaja i sigurnosti. Ova osećanja ne zavise samo od nas, već i od načina kako se drugi ophode sa nama, a pretpostavka je da su drugi dužni da nas poštuju, odnosno da nam daju na značaju na osnovu neotuđivog ljudskog svojstva i prava, da smo vredni samo iz razloga što smo ljudska bića i to svojstvo stičemo rođenjem. Ako se uništi dostojanstvo ljudskog bića, ono ostaje ogoljeno pred osnovnim egzistencijalnim strahom, strahom od smrti, a drugi ljudi više nisu uporišta sigurnosti, jer je uništeno poverenje prema drugima, već pretpostavljeni izvori zla, pretnje i straha. Ljudsko dostojanstvo je javno dobro i predmet pravne zaštite, usled značaja za svakoga od nas i podrazumeva pravo na poštovanje kao pretpostavke zaštite fizičkog i psihičkog integriteta.

U tom smislu, navedena Deklaracija ističe da je vrednost, dostojanstvo, ljudskog bića, inherentno, prirodno, neotuđivo i očigledno svojstvo ljudskog bića koje ga stiče rođenjem i koje nije potrebno posebno dokazivati. Vrednost ljudskog života bez obzira na pol, naciju, veru, seksualnu orijentaciju ili bilo koje drugo lično svojstvo, navedenim je aktom, postala univerzalna kategorija. Značaj svake deklaratorne norme nije samo u konkretnoj primeni koja se potom odražava u drugim normama poput krivičnog i građanskog prava, već i u uspostavljanju moralnog principa, afirmaciji određenog kulturnog konstrukta kao poželjnog i sastavnog dela identiteta ljudskih bića. U tom smislu univerzalnost ljudskog dostojanstva je moderna tekovina 20. veka, koja je skupo plaćena patnjama ljudskih bića u vekovima pre toga, za čiju ilustraciju dovoljno je navesti samo nekoliko primera. U antičkom Rimu ili grčkim polisima nije postojalo univerzalno ljudsko dostojanstvo. Robovi nisu bili ljudi, već alatke koje govore. Svi srednjovekovni feudalni zakonici su razlikovali ljude na one sa manje i više dostojanstva ili bez dostojanstva. Kastinski sistem u Indiji još uvek opstaje i izražava teološki uspostavljenu razliku u dostojanstvu između ljudi koji pripadaju kasti bramana, koji su izašli iz glave božanstva, i onih koji su izašli iz nogu, šudri, kao i parija koji su ljudski otpad.

NACI(ONALI)ZAM: Najsvirepiji, najsistematičniji i najmasovniji primer u ljudskog istoriji negiranja ljudskog dostojanstva dogodio se zahvaljujući novijoj ideologiji čiji su koreni u drugoj polovini 19. veka. Nacionalizam, pod nazivom nacionalsocijalizam, zakonom je izrazio najelaboriraniju tvorevinu negacije ljudskog dostojanstva. U ovoj ideologiji nastaloj kao iracionalnoj mešavini okultne superiornosti i nacije, čitava jedna grupa ljudi bila je shvaćena i definisana kao pretnja po postojanje druge etničke grupe. Nacionalsocijalisti su podigli na nivo državne ideologije ideju da su Jevreji samim svojim postojanjem, od deteta do starca, pretnja za Nemce i nemački narod, te nedostojni života. Nacionalsocijalizam se, u svojim programskim ciljevima, istovremeno perverzno pozivao kako na jednakost sa drugim narodima i pravo na samoopredeljenje Nemaca radi formiranja Velike Nemačke, tako i na nejednakost naroda. Konstrukt ljudske nedostojnosti, sproveden je kroz niz zakona i posebnih institucija koje su imale za cilj pročišćenje „nemačke krvi“, sprečavanje mešanja krvi između dostojnih bića i nedostojnih stvorova, kao i sistematično uklanjanje nedostojnih kao izvora zla. U nedostojne stvorove, „živote koji nisu vredni življenja“, nacisti su svrstavali ne samo Jevreje, već i Nemce sa urođenim manama ili bolestima, bilo telesnim ili psihološkim, homoseksualce i političke protivnike, „one koji razmišljaju kao Jevreji“. Koncentracioni logori i sudovi za zaštitu čistote nemačke nacije, bili su vrhunac primene principa nejednakosti između ljudskih bića u dostojanstvu kao izraza nacionalističke ideologije koja počiva na ideji o smrti. Političke deklaracije imaju svoj krajnji ishod u postupcima ljudi, te kao antipod osporavanju ljudskog dostojanstva i ideologiji smrti, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima i slobodama ima za cilj afirmaciju života i njegove vrednosti, te sprečavanje donošenje onakvih deklarativnih akata poput političkog programa Nacionalsocijalističke nemačke radničke partije iz 1920. godine koji je na kraju rezultirao zločinima bez presedana u ljudskoj istoriji.

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima i slobodama nema samo za cilj da reguliše odnose između različitih država, već da u kombinaciji sa drugim aktima poput Ustava UNESCO-a koji u preambuli navodi da ratovi počinju u glavama ljudi, te da su sumnja i nepoverenje u korenu sukoba, uspostavi takav unutrašnji poredak u državama članicama koji će preventivno delovati i onemogućiti ponavljanje strahota Drugog svetskog rata. Države članice Ujedinjenih nacija su obavezne da u svoje unutrašnje zakonodavstvo uvrste i primenjuju norme kojima će biti zaštićeno ljudsko dostojanstvo, prvenstveno propagiranje ideja koje podrivaju konstrukt ljudskog dostojanstva, pre svega „govor mržnje“ ili opasan govor. U klasičnim definicijama govor mržnje se prvenstveno odnosi na grupu ljudi koja je predmet govora mržnje usled nekog njihovog ličnog svojstva (nacionalnosti, vere, pola, seksualne orijentacije, i dr.). Međutim, ono što je nesporno jeste da je u korenu govora mržnje namera počinioca da se pre svega uništi ljudsko dostojanstvo određenog lica ili grupe lica, tj. njihove vrednosti usled ličnog svojstva, kao osnovnog preduslova koji vodi ka težim krivičnim delima poput ubistva, u slučaju pojedinca, ili genocida u slučaju etničke grupe. Prema Alportovoj skali izražavanja negativnih stavova prema drugim ljudima (dehumanizacija, izbegavanje, diskriminacija, fizički napad, istrebljenje), govor mržnje spada u dehumanizaciju i ne podrazumeva afektivni aspekt kao nužni element prirode krivičnog dela. Dakle, delo koje samo izrazi nameru uništenja ljudskog dostojanstva usled negiranja vrednosti ličnog svojstva etničke pripadnosti u sebi skriva neotuđivu pretnju od ubistva, odnosno krivičnog dela protiv čovečnosti, uključujući i genocid.

UKIDANJE UKRAJINACA: U tom smislu je govor koji je Putin održao najavljujući tzv. „specijalnu vojnu operaciju“ u Ukrajini, a kojim je osporeno pravo jedne grupe ljudi da se samoidentifikuju kao pripadnici određene kulturne zajednice, tj. ukrajinskog naroda kao „veštačke tvorevine“, govor mržnje. Pomenuti Putinov govor predstavlja istorijsku prekretnicu nakon koje više ništa nije isto izrazivši dihotomiju u kojoj pripadnici „veštačke“ tvorevine, Ukrajinci, predstavljaju pretnju, izvor opasnosti i zla po pripadnike „prirodnog“ naroda, Ruse. Prvi put od Drugog svetskog rata na prostoru Evrope jedna stalna članica Saveta bezbednosti UN, kao garant poretka zasnovanog na ljudskom dostojanstvu, upravo je osporila ljudsko dostojanstvo, a samim tim i pravo na postojanje, ljudima čije je lično svojstvo pripadnost ukrajinskom narodu i povela rat kako bi to lično svojstvo, „ukrajinstvo“ uništila kroz tzv. proces „denacifikacije“.

Pristup tom ključnom kulturnom konstruktu za čitav savremeni svetski poredak i njegovo odbacivanje, pokazao je da je nacionalizam definitivno javno afirmisan kao zvanična državna ideologija u Rusiji, a ruski nacionalisti su prema Ukrajincima primenili tezu srpskih nacionalista prema Hrvatima, i drugim narodima. Naime, Šešelj je uvek tvrdio da Hrvati kao narod ne postoje, da su to Srbi katoličke veroispovesti, a da su oni koji tvrde suprotno ustaše, odnosno hrvatski nacionalisti. U ovoj tezi izražava se istovremeno i samopriznanje da su nacionalisti u svom zahtevu monopola nad nacionalnim identitetom, spremni da takav monopol priznaju drugim nacionalistima. Drugim rečima, prema nacionalistima ljudsko biće može biti Ukrajinac ili Hrvat, samo ako je nacionalista („banderovac/ustaša“), što važi i obrnuto, možeš biti Srbin ili Rus samo ako si nacionalista („četnik/vagnerovac“). U takvom pogledu na svet politički protivnici nisu legitimni konkurenti u procesima društvenog odlučivanja, već pretnja po naciju, onako kako je definišu nacionalisti, zato što ne razmišljaju kao nacionalisti. U tom shvatanju se nalazi i razlog likvidacije kako Ivana Stambolića, tako i Borisa Njemcova.

U srpskom društvu u kome nacionalisti još od druge polovine osamdesetih godina prošlog veka diktiraju narative šireći neproverene vesti i stavove koji imaju za cilj uništavanje ljudskog dostojanstva, jednostavno se ne prepoznaje opasnost po zajednicu od erozije ljudskog dostojanstva kao poželjnog kulturnog konstrukta i samim tim javnog dobra. Nacionalistička navijačka kampanja podrške pokušaju uništenja, „denacifikacije“, Ukrajine i Ukrajinaca se u moralnom smislu, bitno razlikuje od stava kojim se izražava podrška ukrajinskom rukovodstvu. Negiranje prava na postojanje Ukrajincima znači osporavanje prava na dostojanstvo bilo kom ljudskom biću, a odbrana ovog prava upravo je suprotno – zaštita ljudskog dostojanstva. Nacionalistički sejači mržnje podrivajući značaj i značenje ljudskog dostojanstva uništavaju vezu između pojedinca/ke i zajednice koju čini poverenje zasnovano na ljudskom dostojanstvu. Time podstiču nepoverenje između ljudi što potom dovodi do atmosfere straha i nesigurnosti ne samo između pripadnika različitih etničkih grupa, već i u okviru iste etničke grupe. Slobode govora i uverenja na koje se pozivaju nacionalisti, nisu neograničene i omeđene su slobodom od straha kao neophodne zaštite ljudskog dostojanstva. Osnovni nacionalni interes svakog organizovanog društva koje je član UN morala bi biti zaštita ljudskog dostojanstva i sloboda pojedinca/ke od straha za sopstveno postojanje usled ličnog svojstva, pripadnosti određenom narodu. U tom smislu sadašnje rusko rukovodstvo je samo sebe vrednosno već izopštilo iz svetskog poretka uspostavljenog Poveljom UN, kao što je bio slučaj sa Miloševićem tokom devedesetih godina prošlog veka, kada je tadašnja SRJ bila jednoglasno osuđena, uz izuzetak Zimbabvea, rezolucijama Generalne skupštine UN. Razlika u odnosu drugih zemalja prema današnjoj Rusiji i tadašnjoj Srbiji, te njihovo oklevanje u osudi politike sadašnjeg ruskog rukovodstva nije ideološki uzrokovano, već je razlog pre svega u strahu od nuklearne moći koju poseduje Rusija. Međutim, sadašnje srpsko rukovodstvo neće moći da pravda poziciju neutralnosti ili jednake distance prema ruskom i ukrajinskom rukovodstvu „nacionalnim interesom“, ne samo zato što dostojanstvo nije nacionalna, već univerzalna kategorija, već pre svega zbog moralne hipoteke koju Srbija ima usled divljanja srpskog nacionalizma na prostoru bivše SFRJ krajem prošlog veka.

Izvor: Novi magazin.